Tarkib Kirish O'zbekiston Respublikasida sug'urta bozorining rivojlanishi -bob Sug'urta tarixi Sug'urta funktsiyasi va tamoyillarining ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati sug'urtaning tasnifi

Moliya	Sug'urta
Har doim pul munosabatlari	Pul, lekin natura shaklida ham bo'lishi mumkin
Ijtimoiy ne'matlardan foyda oluvchilar butun mamlakat aholisidir	Manfaatdor tomonlar o'rtasida zararni yopiq taqsimlash
O'zaro munosabatlarning doimiy tabiati	Munosabatlarning ehtimollik xususiyati
Jamg'arma davlatning funktsiyalari va vazifalarini moliyaviy ta'minlash uchun ishlatiladi	Jamg'arma sug'urta hodisasi sodir bo'lganda foydalaniladi
Moliya daromad va jamg'armalarni taqsimlash va qayta taqsimlash sohasini qamrab oladi	Sug'urta munosabatlarni qayta taqsimlash sohasini qamrab oladi

1.3 Sug'urtaning tasnifi, shakllari va turlari
Sug'urta tizimlarini tasniflashning turli xil variantlari mavjud. Huquqiy tabiati nuqtai nazaridan sug'urtaning ikkita asosiy shakli mavjud - majburiy va ixtiyoriy.

Prinsiplar
	Majburiy sug'urta shakli	Ixtiyoriy sug'urta shakli
1	Qonunda belgilangan bo'lib, unga ko'ra sug'urtalovchi tegishli ob'ektlarni sug'urtalashga, sug'urtalovchilar esa tegishli sug'urta to'lovlarini to'lashga majburdirlar.	Ixtiyoriy sug'urta ham qonun asosida, ham ixtiyoriy asosda ishlaydi. Muayyan shartlar sug'urta qoidalari bilan tartibga solinadi. sug'urtalovchi tomonidan ishlab chiqilgan
2	Qonunda ko'rsatilgan ob'ektlarni majburiy sug'urta qilish bilan to'liq qoplash	Sug'urtada ixtiyoriy ishtirok etish faqat sug'urtalanganlar uchun to'liq xarakterlidir.
3	Majburiy sug'urtani qonunda ko'rsatilgan ob'ektlarga avtomatik ravishda taqsimlash	Ixtiyoriy sug'urta bo'yicha tanlab qoplash, chunki barcha sug'urtachilar unda ishtirok etishni xohlamaydilar.
4	Sug'urta to'lovlaridan qat'i nazar, majburiy sug'urtaning ta'siri. Sug'urta qildiruvchi tegishli sug'urta badallarini to'lamagan hollarda, ular sud tartibida undiriladi.	Ixtiyoriy sug'urta har doim sug'urta muddati bilan chegaralanadi. Shu bilan birga, muddatning boshlanishi va oxiri shartnomada alohida ko'rsatilgan, chunki sug'urta hodisasi sug'urta davrida sodir bo'lgan bo'lsa, sug'urta tovoni yoki sug'urta summasi to'lanishi kerak.
5	Majburiy sug'urtaning doimiyligi. U sug'urta qildiruvchi sug'urtalangan mulkdan foydalanganda butun davr uchun amal qiladi. Faqat egasisiz va eskirgan mulk sug'urta qilinmaydi	Ixtiyoriy sug'urta faqat bir martalik yoki davriy sug'urta mukofotlari to'langanda amal qiladi
6	Majburiy sug'urta bo'yicha sug'urta qoplamasi normasi. Sug'urta bahosini soddalashtirish va sug'urta qoplamasini to'lash tartibini sug'urta bahosining foizi sifatida yoki ob'ekt bo'yicha summalar sifatida.	Ixtiyoriy sug'urta bo'yicha sug'urta qoplamasi - sug'urtalangan shaxsning xohishiga bog'liq. Mulkni sug'urta qilish uchun sug'urta qildiruvchi sug'urta summasining miqdorini mulkning sug'urta bahosi doirasida belgilashi mumkin.
7	Huquqiy munosabatlar hokimiyat-mulk xususiyatiga ega	Aloqalar ixtiyoriydir
8	Bu byudjet mablag'lari hisobidan ham, sug'urtalovchilarning o'zlari hisobidan ham amalga oshirilishi mumkin	U faqat sug'urtalovchilarning o'zlari hisobidan amalga oshiriladi

Majburiy sug'urta amaldagi qonunchilikka asosan amalga oshiriladi. Shu bilan birga, shartlarning turlari va uni amalga oshirish tartibi ham tegishli qonunlar bilan belgilanadi.
Ixtiyoriy sug'urta sug'urta qildiruvchi va sug'urtalovchi o'rtasidagi munosabatlar ular o'rtasidagi shartnoma asosida qurilganligini nazarda tutadi.
Jadvallarda ushbu sug'urta shakllari asos bo'lgan tamoyillar ko'rsatilgan (1.3-jadval).
O‘zbekiston Respublikasi sug‘urtaning ikkala shaklida ham amal qiladi (FKning 914-moddasi). Respublikamiz qonunchiligida belgilangan majburiy sug'urtaning asosiy turlarini ko'rib chiqing.
Amaldagi qonunchilikka muvofiq havo, temir yo‘l, ichki suv yo‘llari va umumiy foydalanishdagi avtomobil transporti yo‘lovchilari uchun majburiy shaxsiy sug‘urta amalga oshiriladi.
Majburiy sug'urtaning ushbu turining maqsadi havo, temir yo'l, ichki suv va avtomobil transporti yo'lovchilarini sayohat (parvoz) paytida yoki aeroportda, vokzalda, vokzalda bo'lish vaqtida baxtsiz hodisalardan sug'urta himoyasini ta'minlashdan iborat.
1.3-jadval Majburiy va ixtiyoriy sug'urtalash tamoyillari

Prinsiplar
	Majburiy sug'urta shakli	Ixtiyoriy sug'urta shakli
1	Qonunda belgilangan bo'lib, unga ko'ra sug'urtalovchi tegishli ob'ektlarni sug'urtalashga, sug'urtalovchilar esa tegishli sug'urta to'lovlarini to'lashga majburdirlar.	Ixtiyoriy sug'urta ham qonun asosida, ham ixtiyoriy asosda ishlaydi. Muayyan shartlar sug'urta qoidalari bilan tartibga solinadi. sug'urtalovchi tomonidan ishlab chiqilgan
2	Qonunda ko'rsatilgan ob'ektlarni majburiy sug'urta qilish bilan to'liq qoplash	Sug'urtada ixtiyoriy ishtirok etish faqat sug'urtalanganlar uchun to'liq xarakterlidir.
3	Majburiy sug'urtani qonunda ko'rsatilgan ob'ektlarga avtomatik ravishda taqsimlash	Ixtiyoriy sug'urta bo'yicha tanlab qoplash, chunki barcha sug'urtachilar unda ishtirok etishni xohlamaydilar.
4	Sug'urta to'lovlaridan qat'i nazar, majburiy sug'urtaning ta'siri. Sug'urta qildiruvchi tegishli sug'urta badallarini to'lamagan hollarda, ular sud tartibida undiriladi.	Ixtiyoriy sug'urta har doim sug'urta muddati bilan chegaralanadi. Shu bilan birga, muddatning boshlanishi va oxiri shartnomada alohida ko'rsatilgan, chunki sug'urta hodisasi sug'urta davrida sodir bo'lgan bo'lsa, sug'urta tovoni yoki sug'urta summasi to'lanishi kerak.
5	Majburiy sug'urtaning doimiyligi. U sug'urta qildiruvchi sug'urtalangan mulkdan foydalanganda butun davr uchun amal qiladi. Faqat egasisiz va eskirgan mulk sug'urta qilinmaydi	Ixtiyoriy sug'urta faqat bir martalik yoki davriy sug'urta mukofotlari to'langanda amal qiladi
6	Majburiy sug'urta bo'yicha sug'urta qoplamasi normasi. Sug'urta bahosini soddalashtirish va sug'urta qoplamasini to'lash tartibini sug'urta bahosining foizi sifatida yoki ob'ekt bo'yicha summalar sifatida.	Ixtiyoriy sug'urta bo'yicha sug'urta qoplamasi - sug'urtalangan shaxsning xohishiga bog'liq. Mulkni sug'urta qilish uchun sug'urta qildiruvchi sug'urta summasining miqdorini mulkning sug'urta bahosi doirasida belgilashi mumkin.
7	Huquqiy munosabatlar hokimiyat-mulk xususiyatiga ega	Aloqalar ixtiyoriydir
8	Bu byudjet mablag'lari hisobidan ham, sug'urtalovchilarning o'zlari hisobidan ham amalga oshirilishi mumkin	U faqat sug'urtalovchilarning o'zlari hisobidan amalga oshiriladi

Quyidagi yo‘lovchilar majburiy sug‘urta qilinmaydi:
· shahar yo'nalishlarida avtomobil transporti;
· Bir viloyat, Qoraqalpog'iston Respublikasi ichida 50 km gacha bo'lgan masofada avtomobil transporti;
· temir yo'l, ichki suv va shahar atrofi avtomobil transporti.
Sug'urtalovchilar - chiptalarni sotib olgan jismoniy shaxslar (yo'lovchilar), sug'urtalovchilar - tegishli litsenziyaga ega bo'lgan sug'urta tashkilotlari.
Yo‘lovchilar chiptalarni sotib olgandan so‘ng dastlabki jo‘nash punkti hududida bo‘lgan paytdan boshlab sug‘urtalangan hisoblanadi va transport vositasining jadvalga muvofiq jo‘nashiga bir soatdan ko‘p bo‘lmagan vaqt qolmoqda. Sug'urta muddati yo'lovchilar so'nggi manzilga chiqqandan keyin tugaydi.
Harbiy xizmatchilarni va harbiy xizmatni o‘tashga majbur bo‘lganlarni, oddiy va qo‘mondonlik tarkibini ijtimoiy himoya qilishni kuchaytirish maqsadida 1994-yil 1-yanvardan boshlab harbiy xizmatchilar, oddiy va qo‘mondonlik tarkibining vafot etgan (o‘limi), jarohatlanganligi holatlaridan majburiy davlat sug‘urtasi joriy etildi. (kontuziya), xizmat davrida olingan kasallik.
O‘zbekiston Respublikasi hududida avtotransport vositalarining ekspluatatsiyasi natijasida zarar ko‘rgan jismoniy va yuridik shaxslarning mulkiy manfaatlarini himoya qilish maqsadida 1995-yil 1-yanvardan boshlab transport vositalari egalarining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urta qilish joriy etildi.
O‘zbekiston Respublikasi hududida faoliyat ko‘rsatayotgan avtotransport vositalarining egalari – jismoniy shaxslar, shuningdek barcha mulkchilik shaklidagi yuridik shaxslar sug‘urtalovchilardir.
O‘zbekiston Respublikasi soliq organlari xodimlari uchun ham majburiy davlat sug‘urtasi amalga oshiriladi.
Rivojlanayotgan bozor munosabatlari sharoitida qurilish shartnomasi bo‘yicha tomonlarning manfaatlarini himoya qilish, qurilish tavakkalchiligini qoplash va sug‘urta hodisalari natijasida yetkazilgan zararning o‘rnini qoplash maqsadida ob’ektlarni qurish jarayonida qurilish tavakkalchiligini majburiy sug‘urta qilish joriy etildi. davlat mablag'lari va davlat kafolati kreditlari xarajatlari.
Sug'urta turi - ma'lum bir turdagi ob'ektlarni sug'urta javobgarligining ma'lum miqdorida, tegishli tarif stavkalarida sug'urta qilish.
Sug'urta quyidagi turlarga bo'linadi:
· yuridik va jismoniy shaxslarning mol-mulkini sug‘urta qilish;
· Baxtsiz hodisalardan sug'urta qilish;
· Hayotni sug'urtalash bilan bog'liq sug'urta turlari;
· Tibbiy sug'urta;
· Avtotransport vositalarini sug'urta qilish;
· Yuklarni sug'urtalash;
· Biznes risklarini sug'urtalash;
· Mas'uliyatni sug'urtalash.
Yuqoridagi barcha sug'urta turlarini quyidagi guruhlarga birlashtirish mumkin:
· Shaxsiy sug'urta hayot sug'urtasi, baxtsiz hodisa va kasallik sug'urtasi, tibbiy sug'urtani o'z ichiga oladi;
· Mulkni sug'urtalash yer, havo, suv transporti, yuk va boshqa turdagi mulklarni, shu jumladan uy-ro'zg'or mulkini, hayvonlarni, qishloq xo'jaligi inshootlarini, ko'p yillik ko'chatlarni, binolarni, qurilish-montaj tavakkalchiliklarini sug'urtalashni o'z ichiga oladi;
· Moliyaviy tavakkalchiliklarni sug‘urtalash kreditlarning qaytarilmasligi, boshqa moliyaviy tavakkalchiliklarni, masalan, bankrotlik, kutilayotgan foydani olmaslik, kutilmagan xarajatlarning yuzaga kelishi va hokazolarni sug‘urtalashni o‘z ichiga oladi;
· Mas'uliyatni sug'urtalash avtomototransport vositalari egalari, tashuvchilar, xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning uchinchi shaxslarning javobgarligini sug'urtalashni, kasbiy javobgarlikni sug'urtalashni, javobgarlikni bajarmaslikdan sug'urtalashni, sug'urtalashni va fuqarolik javobgarligining boshqa turlarini o'z ichiga oladi.
Mulkni sug'urtalashning o'ziga xos turlari, masalan, binolar, mulk, uy-ro'zg'or mulki, transport vositalari, ekinlarni sug'urta qilishdir.
Hozirgi vaqtda transport vositalari sug'urtasi keng tarqalgan va hamma joyda mavjud bo'lgan sug'urta turi hisoblanadi. Transport turlari paydo bo'lishi va rivojlanishi bilan transport vositalarini sug'urtalashning tegishli turlari paydo bo'ldi va rivojlandi.
Avtotransport vositasining oʻzi shikastlangan, nobud boʻlgan, yoʻqolgan taqdirda faqat sugʻurtalangan shaxsga yetkazilgan zararning oʻrnini qoplashni nazarda tutuvchi transport sugʻurtasi korpus sugʻurtasi deb ataladi.
Transport sug'urtasi amaliyotida qo'shma sug'urta keng qo'llaniladi. U bitta sug'urta polisi bo'yicha sug'urtalashni tashilayotgan yukni transport vositasini tashish qiymati bilan sug'urtalashning turli kombinatsiyalarida, shuningdek transport vositasi egasining hayoti, sog'lig'i yoki mulkiga zarar etkazganlik uchun javobgarligini sug'urtalashni o'z ichiga olishi mumkin. uchinchi shaxslar.
Mulkni sug'urtalash ob'ektlari sug'urta qildiruvchining mulk egasi, uni tasarruf etish, undan foydalanish va sug'urta hodisalari sodir bo'lganda etkazilgan zararni qoplash zarurati bilan bog'liq bo'lgan mulkiy manfaatlaridir.
Sug'urta sub'ektlari sug'urtalovchilar, sug'urtalanuvchilar, foyda oluvchilardir. Mulkni sug'urtalovchilar yuridik va qobiliyatli jismoniy shaxslar bo'lishi mumkin. Mulkni sug'urtalash shartnomasi uning foydasiga tuzilgan shaxs naf oluvchilar hisoblanadi. Bu yuridik yoki jismoniy shaxs bo'lishi mumkin.
Baxtsiz hodisalardan sug'urtalash - sug'urtalovchining sug'urta hodisasi sodir bo'lganligi sababli sug'urta qildiruvchining qo'shimcha xarajatlarini qisman yoki to'liq qoplash miqdorida sug'urta to'lovlari bo'yicha majburiyatlarini ko'zda tutadigan sug'urta turlari majmui. Sug'urta himoyasi jabrlanuvchining yoki uning qarindoshlarining sug'urta hodisasi oqibatlaridan kelib chiqqan daromadlarining kamayishi yoki xarajatlarining ko'payishini qoplaydigan sug'urta to'lovlari bilan ta'minlanadi.
Sug'urta faoliyatining ushbu turida, qoida tariqasida, sug'urtalangan shaxslar uchun baxtsiz hodisalarning quyidagi oqibatlari sug'urta hodisalari deb tan olinadi:
baxtsiz hodisa tufayli vaqtincha nogironlik;
baxtsiz hodisa natijasida sug'urtalangan shaxsning vafoti;
Nogironlikning boshlanishi (doimiy nogironlik).
Baxtsiz hodisadan javobgarlikni sug'urtalash ob'ekti sug'urtalangan shaxsning sog'lig'iga etkazilgan zarar, nogironlik (vaqtinchalik yoki doimiy) tufayli daromadning kamayishi yoki xarajatlarning ko'payishi bilan bog'liq mulkiy manfaatlari, shuningdek, sug'urta hodisasi sodir bo'lgan taqdirda foyda oluvchining manfaatlaridir. baxtsiz hodisa natijasida sug'urtalangan shaxsning o'limi.
Hayotni sug'urtalash - sug'urtalovchining quyidagi hollarda sug'urta to'lovlari bo'yicha majburiyatlarini ta'minlaydigan sug'urta turlari majmui:
· sug'urta qildiruvchining istak muddati tugaguncha yoki sug'urta shartnomasida belgilangan yoshga qadar omon qolishi;
sug'urtalangan shaxsning o'limi;
· shuningdek sug'urta shartnomasida nazarda tutilgan hollarda sug'urta qildiruvchiga pensiyalar (ijara, annuitetlar) to'lash uchun.
Sug'urtalangan shaxsning tegishli sug'urta hodisasi sodir bo'lganda bir martalik daromad olishga qaratilgan uning hayoti va (o'limi) bilan bog'liq bo'lgan mulkiy manfaatlari hayotni sug'urtalash ob'ekti hisoblanadi.
Sug'urta qildiruvchi, sug'urta qildiruvchi, sug'urtalangan shaxs va sug'urta qildiruvchi vafot etgan taqdirda tayinlangan naf oluvchi hayotni sug'urtalashning sub'ekti hisoblanadi.
Guruch. 1.2 Sug'urtaning asosiy kichik tarmoqlari va turlari
Mas'uliyatni sug'urtalash - sug'urta turi bo'lib, sug'urtalovchi sug'urta to'lovini amalga oshirishi shart bo'lgan sug'urta turi bo'lib, sug'urtalovchi javobgarligi sug'urtalangan shaxsning majburiyati bilan bog'liq xarajatlarini to'liq yoki qisman qoplaydi. qonun hujjatlariga (shartnomaga) muvofiq ishlab chiqarish jarayonlarida etkazilgan zararni qoplash uchun yuzaga kelgan. , har qanday boshqa faoliyat yoki shartnomani buzish vositalari boshqa shaxslarga (ularning mol-mulki, hayoti, sog'lig'i yoki yashash muhitiga) etkazilgan zarar.
Mas'uliyatni sug'urtalash predmeti deganda, fuqarolik javobgarligiga muvofiq qoplanishi shart bo'lgan ishlab chiqarish yoki boshqa faoliyat jarayonida ularga, boshqa shaxslarning hayoti, sog'lig'i yoki mol-mulkiga, shuningdek atrof-muhitga etkazilgan zarar tushunilishi kerak. yuridik yoki jismoniy shaxs tomonidan aybdorlar.
Ijtimoiy sug'urta turlari quyidagilardan iborat: qarilik pensiyasi, nogironlik, boquvchisini yo'qotganlik pensiya sug'urtasi, muayyan nafaqalarni sug'urtalash.
Sug'urta to'lovi pensiya deb ataladi, chunki pensiya ta'minoti odatda sug'urtalangan shaxsning pensiya yoshiga erishish bilan bog'liq. Sug'urta qoidalari odatda sug'urtalanuvchilarga pensiya sug'urtasi shartnomalarini umrbod to'lash muddati bilan ham, cheklangan yillar uchun ham tuzish imkoniyatini beradi. Pensiya sug'urtasi bo'yicha sug'urta hodisalari - sug'urtalangan shaxsning shartnomada nazarda tutilgan sug'urta to'lovlari boshlangan yoshga va muddatga, shuningdek pensiya shaklida sug'urta qoplamasini davriy to'lashning keyingi belgilangan muddatlariga qadar omon qolishi. . Pensiya sug'urtasi shartnomasi bo'yicha sug'urtalovchilar o'z foydasiga yoki boshqa shaxs, yuridik shaxslar foydasiga shartnomalar tuzadigan layoqatli fuqarolar bo'lishi mumkin. Jismoniy shaxslar, qoida tariqasida, individual sug'urta shartnomasini tuzadilar, yuridik shaxslar esa - o'z xodimlari foydasiga pensiyalarni jamoaviy sug'urta qilish shartnomasi. Pensiya miqdori sug'urta qildiruvchi tomonidan uning sug'urta mukofotini to'lash uchun moliyaviy imkoniyatlariga qarab belgilanadi va sug'urtalovchi bilan kelishiladi.
Shaxsiy sug'urta hayotni aralash sug'urtalash, o'lim va nogironlik sug'urtasi, bolalar sug'urtasi, qo'shimcha pensiya sug'urtasi va boshqalar kabi sug'urta turlarini o'z ichiga oladi.
Mas'uliyatni sug'urtalash - kredit yoki boshqa qarzni to'lamaslikdan sug'urta qilish, yuqori xavf manbalari egalarining fuqarolik javobgarligini sug'urtalash, masalan, transport vositalari.
Avtotransport vositasining oʻzi shikastlangan, nobud boʻlgan, yoʻqolgan taqdirda faqat sugʻurtalangan shaxsga yetkazilgan zararning oʻrnini qoplashni nazarda tutuvchi transport sugʻurtasi korpus sugʻurtasi deb ataladi. Kombinatsiyalangan sug'urta transportni sug'urtalash amaliyotida keng qo'llaniladi. U bitta sug'urta polisi bo'yicha sug'urtalashni transport vositasi va jo'natilgan yukni tashish qiymati bilan sug'urtalashning turli kombinatsiyalarida, shuningdek uchinchi shaxslarning hayoti, sog'lig'i yoki mulkiga zarar yetkazganlik uchun transport vositasi egasining javobgarligini sug'urtalashni o'z ichiga olishi mumkin. .
Tadbirkorlik tavakkalchiligini sug'urtalash turlari ishlab chiqarish jarayonida yoki xizmatlar ko'rsatishda ma'lum bir xavf mavjudligi bilan bog'liq.
Shunday qilib, sug'urta bir tomondan jismoniy va yuridik shaxslar, ikkinchi tomondan sug'urta xizmatlarini ko'rsatishga ixtisoslashgan tashkiliy tuzilmalar o'rtasidagi maxsus shartnomaviy iqtisodiy munosabatlardir.
Jahon amaliyotida mulk egalari manfaatlarini himoya qilishning sug‘urtaga qaraganda tejamkor va oqilona mexanizmi ishlab chiqilmagan.