"тасдиқланди" «Ўзбекистон Республикаси Ташқи иқтисодий фаолият Миллий банки» аж бошқаруви

2.8.6. Кредит бўйича таъминот.
2.8.6.1. Таъминот миқдори кредит суммасининг камида 125 фоизини қоплаши керак (шунингдек, Марказий банкнинг норматив ҳужжатлари ва Банкнинг Кредит сиёсати талабларига мувофиқ). Мониторинг ўтказиш санасида таъминотнинг етарлилигини ҳисоблаш керак. Чет эл валютаси курсининг ошиши муносабати билан (чет эл валютасида кредит олиш ва гаров объектини миллий валютада қабул қилишда) ёки бошқа бирон бир бошқа сабабга кўра, гаров миқдори етишмаслиги ҳолати аниқланса, қарз олувчи манзилига камомад миқдори бўйича қўшимча таъминот бериш сўраб хат юборилади. Гаровга қўйилган мол-мулк қийматини объектив акс эттириш учун қарз олувчига ҳар йили уни қайта баҳолашни тавсия этиш керак (тузилган гаров/ипотека/кафиллик шартномаларига мувофиқ);
2.8.6.2. Гаров Реестрида ушбу гаров тўғрисидаги ёзув мавжудлиги текширилади;
2.8.6.3. Қарз олувчи томонидан кредит учун гаров сифатида тақдим этилган мол-мулкнинг қиймати Банкнинг Кредит сиёсатига илова қилинган чегирмадан фойдаланган ҳолда мулк қийматини баҳолаш тўғрисидаги ҳисобот асосида ёки баланс қиймати бўйича қабул қилинади.
Баҳоловчилар томонидан баҳолаш қийматини аниқлаш бўйича Ҳисоботдаги мумкин бўлган хатоларни аниқлаш ва унинг ишончлилигини таъминлаш учун молиялаштириш вақтида ушбу ҳисоботни экспертизадан ўтказиш тавсия этилади. Баҳолаш тўғрисидаги Ҳисоботни экспертизадан ўтказиш тегишли лицензияга эга бўлган бошқа баҳолаш компанияси томонидан амалга оширилади. Кредитларни мониторинг қилиш бўлими ходими кредит ишида тегишли ҳужжат мавжудлиги/йўқлигини текшириши ва бу фактни мониторинг қилиш Далолатномасида акс эттириши керак;
2.8.6.4. Кредитни мониторинг қилиш Далолатномасига гаров предметларининг фотосуратлари илова қилиниши керак. Шу билан бирга, ушбу мониторингни амалга оширувчи филиал ходимининг («бейжик») бўлиши мажбурийдир ва қарз олувчининг вакили фотосуратларда бўлиши керак.
2.8.6.5. Таъминот сифатида учинчи шахсларнинг кафолати, қимматли қоғозлар, айланмадаги узоқ муддат сақланадиган товарлар (хом ашё ва материаллар, тугалланмаган ишлаб чиқариш, тайёр маҳсулот кўринишидаги товар-моддий заҳиралар), қишлоқ хўжалиги экинларини етиштириш учун берилган, боғлар, экинлари мавжуд бўлган узумзорли ер участкаларидан фойдаланиш ҳуқуқи ва бошқалар ушбу гаровнинг барча гаров таъминотининг умумий миқдоридаги улуши (% ҳисобида) Банкнинг Кредит сиёсатига мувофиқлиги текширилади.
2.8.6.6. Кафилнинг молиявий таҳлили кафиллик шартномасида назарда тутилган муддатларда банкка тақдим этилган молиявий ҳисобот асосида амалга оширилади. Таҳлил давомида асосий фаолиятдан зарарларнинг мавжудлиги/йўқлиги, ликвид баланснинг мавжудлиги/йўқлиги (кафилнинг активлари мавжудлиги/ /йўқолишига алоҳида эътибор берилади) аниқланади.
2.8.6.7. Кафилнинг кредитга лаёқатлилик синфи аниқланади (юридик шахс ташкил этган ҳолда қарз олувчиларнинг кредитга лаёқатлилигини баҳолаш методологияси, 2021 йил 23 февралда 546/29-сон билан рўйҳатга олинган юридик шахслар ва юридик шахс мақомини олмаган ҳолдаги тадбиркорларни кредитлаш тўғрисидаги Низомга 5-илова).
2.8.7. Лойиҳанинг амалдаги маълумотларининг лойиҳанинг бизнес-режаси / техник-иқтисодий асослаш (ТИА) маълумотларига мувофиқлигини ўрганиш.
2.8.7.1. Биринчи босқичда қарз олувчининг лойиҳага ўз ҳиссаси бўйича мажбуриятларни бажариши таҳлил қилинади, хусусан:
2.8.7.1.1. Бинолар, иншоотлар ва қурилиш-монтаж ишлари;
2.8.7.1.2. Кредит шартномаси ва импорт шартномаси шартларига мувофиқ аванс тўловини амалга ошириш (масалан, импорт шартномаси қийматининг камида 15% миқдорида);
2.8.7.1.3. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 25.02.1997 йилдаги 108-сонли «Вазирликлар, идоралар ва корхоналарнинг айланма маблағлари нормативлари тўғрисида»ги (ўзгартиришлар билан) қарори билан тасдиқланган нормаларга мувофиқ корхонанинг камида бир неча кунлик фаолияти учун ҳисобланган иш капитали миқдори;
2.8.7.1.4. Лойиҳанинг бизнес-режасида/техник-иқтисодий асосларида акс эттирилган инвестиция давридаги корхонанинг молиявий харажатлари миқдори. Масалан:
- банк комиссиялари,
- инвестиция даврида кредитдан фойдаланганлик учун фоизлар,
- рухсатномаларни олишдаги хизматлар учун тўлов,
- гаровни расмийлаштириш,
- суғурта компанияси мукофотларини тўлаш,
- божхона хизматларини тўлаш,
- кутилмаган харажатлар ва бошқалар.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 21 декабрдаги ПҚ-4071-сонли «Тижорат банкларининг молиявий барқарорлигини таъминлаш, фаолияти самарадорлигини ошириш ва кредит сиёсатини такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида» ги қарори талабларига мувофиқ, омонат унинг қийматининг камида 30% миқдорида шакллантирилиши керак. Лекин бизнес-режа/техник-иқтисодий асослаш маълумотларига мувофиқлиги қўшимча равишда ўрганилиши керак, чунки амалда кредитлар ёки бошқа молиявий харажатлар бўйича ҳисобланган фоизлар миқдорининг ўзгариши, хом ашё қийматининг ўзгариши, мос равишда унинг миқдори ва бошқа оғишлар бўлиши мумкин.
2.8.7.2. Тайёр маҳсулотни амалда ишлаб чиқарилиши маълумотларининг лойиҳанинг техник-иқтисодий асос кўрсаткичларига мувофиқлигини ўрганиш керак, шу жумладан:
2.8.7.2.1. Ишлаб чиқарилаётган маҳсулотлар ҳажмини натура шаклида таҳлил қилиш.
Агар ишлаб чиқаришда ишловчи қувватлар мавжуд бўлса, таҳлил икки йўл билан - мавжуд қувватларни ҳисобга олган ҳолда ҳам, ҳисобга олмаган ҳолда ҳам амалга оширилиши керак. Амалиёт шуни кўрсатадики, янги объект ишга туширилгандан сўнг, эски ускуналарда ишлаб чиқарилган маҳсулотларнинг сифати пастлиги сабабли амалдаги ишлаб чиқариш қуввати ишлатилмайди. Шу муносабат билан, предмет бўйича ҳисоб-китобларни амалга ошириш керак:

• 
  корхона фақат янги яратилган ишлаб чиқариш қувватларидан фойдаланган ҳолда жалб қилинган кредитга хизмат кўрсатишга қодирми;
  
• 
  мавжуд ишлаб чиқариш лойиҳага салбий таъсир кўрсатадими. Амалдаги ишлаб чиқариш фойдасиз бўлиши мумкин.
  

2.8.7.2.2. Ишлаб чиқариш қувватларини ривожлантириш фоизининг лойиҳа техник-иқтисодий асослаш кўрсаткичларига мувофиқлигини ва ушбу кўрсаткичнинг техник-иқтисодий асослари зарарсизлик нуқтасига нисбатан даражасини таҳлил қилиш. Техник-иқтисодий асосларнинг зарарсизлик нуқтасидан паст бўлган ишлаб чиқариш қувватларининг фоиз даражаси билан корхона зарарига ишлаяпти деган хулосага келиш мумкин.
Оғишларни аниқлашда уларнинг шаклланиш хусусиятини ва лойиҳанинг ривожланишига таъсирини аниқлаш керак.
2.8.7.3. Лойиҳанинг техник-иқтисодий асослари кўрсаткичларига мувофиқлиги учун ишлаб чиқарилган маҳсулот таннархи ҳар бир таркибий қисми бўйича алоҳида таҳлил қилинади.
2.8.7.3.1. Хом-ашё ва материалларни миқдорий ва таннарх жиҳатидан сарфлаш (чиқинди)нинг асл нормасининг лойиҳа техник-иқтисодий асосларида қабул қилинган кўрсаткичларга мувофиқлиги;
2.8.7.3.2. Лойиҳанинг техник-иқтисодий асоси бўйича амалда яратилган иш ўринлари сонининг ушбу кўрсаткичга мувофиқлиги. Шунингдек, ушбу кўрсаткичнинг пул шаклида (тегишли солиқ бўйича тўланадиган иш ҳақи даражаси) мувофиқлигини таҳлил қилади;
2.8.7.3.3. Ёрдамчи материаллар (энергия манбалари) га харажатларининг лойиҳанинг техник-иқтисодий асос кўрсаткичларига пул ва натура жиҳатдан мувофиқлиги таҳлил қилинади. Шунингдек, қарз олувчи жойлашган жойда ушбу энергия манбаларининг мавжудлиги билан боғлиқ муаммолар йўқлигига ишонч ҳосил қилиш керак;
2.8.7.3.4. Лойиҳа бўйича солиққа тортиш, шунингдек, солиқ қонунчилиги ва техник-иқтисодий асос/бизнес-режа кўрсаткичларига мувофиқлиги текширилиши керак.
2.8.8. Объектнинг жойлашуви тўғрисида бизнес-режа/техник-иқтисодий асослаш бўлимини ўрганаётганда, уни жойлашган жойига бориб, бинонинг ҳолатини ёки унинг қурилиш жараёнини ўрганиш керак. Бунда предмет бўйича ўрганиш амалга оширилади:
2.8.8.1. Объектнинг тайёрлик даражасини фоиз кўринишида. Ушбу кўрсаткични аниқлаш учун кредитларни мониторинг қилиш бўлими ходими пул кўринишида амалда бажарилган ишлар бўйича тақдим этилган ҳужжатлар асосида лойиҳа-смета ҳужжатлари (ЛСХ) миқдори бўйича ишларнинг умумий ҳажмида бажарилган қурилиш-монтаж ишларининг улушини ҳисоблаб чиқади. Ушбу таҳлил натижаларига кўра, Қарз олувчи қанча қўшимча қурилиш-монтаж ишларини бажариши кераклигини аниқлаш мумкин;
2.8.9. Амалдаги молиявий-иқтисодий кўрсаткичлар бизнес-режа/техник-иқтисодий асослаш кўрсаткичларига мос келиши керак. Оғишлар аниқланганда, уларнинг мавжудлиги сабаблари ва қарз олувчининг тўлов қобилиятига таъсири таҳлил қилинади.
2.8.9.1. Агар бизнес-режа/техник-иқтисодий асослаш кўрсаткичларидан оғиш ҳолатлари аниқланса — қарз олувчининг маҳсулотларини (товарларини, хизматларини) сотишдан тушган даромад миқдори қарз олувчининг бизнес-режасида кўрсатилган маълумотлардан паст бўлса ва кредитларни тўлаш учун белгиланган параметрларнинг бажарилишини таъминлашга имкон бермаса (фойда олиш ва ҳ. к.), қарз олувчидан номувофиқликлар сабаблари тўғрисида тушунтиришлар олиниши керак, вазиятни тўғрилаш чоралари ишлаб чиқилиши керак. Кредит шартномаси шартларига мувофиқ, кредитни тўлаш учун қарз олувчи/биргаликда қарз олувчи/ кафил/суғурта компаниясининг ҳисобварағига (кредитни қайтармасликдан суғурта полиси мавжуд бўлса) тўлов талабларини олдиндан юбориш керак.
2.9.9.2. Пул маблағлари оқимини таҳлил қилиш Банкнинг операцион тизимлари маълумотлари асосида қуйидаги мақсадларда амалга оширилади:

• 
  тўлов интизоми ҳақида маълумот олиш;
  
• 
  ҳисоб-китоб ҳисобварақлари орқали ҳақиқий пул айланмаларининг бизнес-режа/техник-иқтисодий асослаш ва молиявий ҳисоботлар (фойда ва зарарлар тўғрисидаги ҳисобот ва бошқалар) бўйича сотиш ҳажмига мувофиқлигини таҳлил қилиш;
  
• 
  Қарз олувчининг иккиламчи ҳисобварақлари орқали пул оқими фактларини аниқлаш.
  

2.8.9.3. Қарз олувчининг ҳисобварақларига пул маблағлари тушумларининг лойиҳа ва ҳақиқий параметрларини таҳлил қилишдан ташқари, қуйидаги масалаларга ҳам эътибор қаратилади:
- агар кредит чет эл валютасида тўланиши керак бўлса — қарз олувчининг чет эл валютасидаги ҳисобварақларига тушумлар;
- қарз олувчининг ҳисобварақларига унинг асосий фаолиятидан қанча даромад шаклланганлиги;
Ўтказилган мониторинг натижаларига кўра, кредитларни мониторинг қилиш бўлими ходими қарз олувчи билан биргаликда тайёрланган мониторинг қилиш Далолатномасини имзолайди, унда Қарз олувчининг ишлаб чиқариш ва молиявий фаолияти тўғрисидаги юқоридаги саволлар ва хулосалар (намуна ушбу Тартибга тегишли иловаларда илова қилинган) акс эттирилиши керак.
Кредит шартномаси шартларининг бузилиши ёки кредитнинг камчиликлари аниқланган тақдирда, мониторинг қилиш Далолатномасида уларни бартараф этиш чоралари бўлиши керак. Қарз олувчининг молиявий-иқтисодий ҳолатини яхшилаш бўйича таклифларнинг мавжудлиги мамнуният билан қабул қилинади.

9. 
   Мониторинг қилишда маълумот манбалари:
   

• 
  банкда мавжуд бўлган маълумотлар;
  
• 
  қарз олувчи/биргаликда қарз олувчи/кафил ва бошқалардан олинган маълумотлар;
  
• 
  бошқа манбалардан олинган маълумотлар (етказиб берувчилар, харидорлар, банклар, молия органлари, янгиликлар каналлари, учинчи шахслар маълумотлари, Интернет ва бошқалар).
  

2.10. Кредит берилган пайтдан бошлаб тўлиқ тўлангунга қадар кредитни мониторинг қилиш ва ундириш бўйича амалга оширилган барча ишлар (мониторинг ҳужжатлари, судгача ва суд ҳужжатлари) кредит ишига тикилади, шунингдек ҳужжатнинг рангли сканерланган нусхаси сақланади.