Tasdiqlayman” Qashqadaryo viloyati favqulodda vaziyatlar boshqarmasi boshlig’i polkovnik F. Mirzayev

MASHG‘ULOTRAHBARI


InstruktorqutqaruvchiL.Xoliqov

“Tasdiqlayman”

Qashqadaryoviloyatifavquloddavaziyatlarboshqarmasiboshlig
polkovnikF.M.Mirzayev.

“_____”____________ 2022yil

RUXIYTAYYORGARLIGIBO‘YICHA
REJA-KONSPEKT


MAVZU:№4Stressvauningbosqichlari.


O‘TKAZISHJOYI: O’quvxonasiboshqarmaxududidagidalao’quvmaydoni.


O’QUVSOATI: (4 soatnazariy).


MAQSAD:Qutqaruvchilarnifavquloddavaziyatlardaharakatqilishgaruhiytayyorlash


O’QUVSAVOLLARIVAVAQTTAQSIMOTI:

Kirishqismi 5 daqiqa

Asosiyqism

1. Stressvauningbosqichlari 50daqiqa

2. Stressoqibatlari 50daqiqa

3. Stressnioldiniolishvaengibo‘tishyo‘llari 50 daqiqa

Xulosa15daqiqa

Yakuniyqism5 daqiqa

KIRISH
Shaxsiytarkibnitekshirish. Shaxsiytarkibnimashg‘ulotgatayyorliginitekshirish. Ushbumavzuningmaqsadivavazifasimavzudovomidauquvmasalalarinitinglovchilargatushuntirish. Mavzuningborishxaqidatushuntiribo‘taman.

ASOSIYQISM

Insonningfavquloddavaziyatlarsharoitigatushibqolishihamishauningruhiyatigaog‘irta’sirqilinishibilanbog‘liq. Tibbiystatistikama’lumotlarigaqaraganda, halokatlifavquloddavaziyatlardanso‘ngko‘pchilikodamlarog‘irruhiyjarohatolishadivakeyinchalikruhiytiklanish (reabilitatsiya)gamuhtojbo‘lishadi. Bundaysharoitdaulardanfuqaromuhofazasitizimidao‘qishjarayonidaolganbilimvamalakalarinioqilonavato‘laqo‘llayolishlarinikutishqiyin. Odamlarningfavquloddavaziyatlarchog‘idao‘zlarinitutishlarinitahlilqilishnatijalariruhiyatningo‘zgarishiko‘phollardatayyorgarlikdano‘tmaganlarorasidabo‘lishiniko‘rsatmoqda. Demak, favquloddavaziyatlarinsonnisarosimagasolibqo‘ymasligiuchununiushbuvaziyatlargatayyorlashlozim. Bundaaholiniruhiytayyorlashbirinchio‘rindaturadi. Qo‘yilganvazifalarnisifatliamalgaoshirishuchunaholioldindanbo‘lishimumkinbo‘lganstressholatiga, uniengibo‘tishgaruhantayyorbo‘lishihamdastressningoldiniolishmashqlarinio‘tkazishlozim.

Ruhiytayyorgarlikningmohiyati

Ruhiytayyorgarlik - buodamlardaruhanchidamliliknishakllantirishyokiqo‘yilganvazifalarnibajarish, xavflivaziyatlardafidokoronaharakatqilishqobiliyatinikuchaytirishdagixislatlarinihosilqilishdemakdir.
Ruhiytayyorgarlikningasosiyvazifalariquyidagilardaniborat:
1. Aholiningturlitoifalaridafavquloddavaziyatlardaharakatqilishchog‘idayuqoriruhiybarqarorlikniishlabchiqish.
2. Harbirfuqarodafavquloddavaziyatlaryuzbergandamdajabrlanganlargaixtiyoriyfursatdayordamgakelishgashayliknitarbiyalash.
3. Aholiningturlitoifalaridasodirbo‘lishiehtimolbo‘lganbarchafavquloddavaziyatlardanmuhofazalanishgairodavamalakanitarbiyalash.
4. Qutqaruvchilardajabrlanuvchilargako‘maklashishga, ularniqutqaribolishgadoimiyshaylik, insonparvarliknmshakllantirish.
5. Rahbarlartarkibidayuqorima’naviy-ruhiysifatlarnishakllantirishvaaholinifavquloddavaziyatlardanmuhofazaqilishgashaylikvao‘zigabo‘lganishonchnitarbiyalash.
Yiriktabiiyofatlarvatexnogenhalokatlar, ulardako‘psonliaholiningjabrlanishi, ekologikvapsixopatologikoqibatlaribilanxarakterlanadi.
Ruhiyjarayonlarruhiyfaoliyatningasosinitashkiletadivafaoliyatningdinamiktasvirihisoblanadi. Ularsizbilimlarshakllanmaydivahayotiytajribaorttirilmaydi. Anglash, hissiyvairodaviyruhiyjarayonlarajratiladi.
Faoliyatjarayonidaorganizmningtashqita’sirlargareaksiyasidoimiybo‘libqolmaydi. Organizmo‘zgaribborayotganfaoliyatsharoitlarigamoslashishgaharakatqiladi. Bundaruhiyzo‘riqishholatiyuzagakeladi. BuholatnikanadalikfiziologG.Sele (1936) stressdebnomlagan.
Stress – hayvonotvainsonorganizmidaturlinoxushomillar (stressorlar) ta’sirigajavobanyuzagakeluvchifiziologikhimoyareaksiyalarimajmuidir. Ingliztilidantarjimaqilinganda “stress” so‘zi “bosim, zo‘riqish” ma’nolarinianglatadi.
Stressinsongabutunhayotidavomidahamkorlikqiladi. Hayotdastresslivaziyatlarnichetlabo‘tishmumkinemas. Ammoharbirinsonstressgaturlichamunosabatbildiradi. Utarbiya, xarakterningshaxsiyqirralari, temperament, genetikmoyillik, qiyinchiliklar, xavf-xatar, sharoitninggto‘satdanmurakkablashibketishivahattoovqatlanishga, qiyinchiliklargaruhiytayyorlikkabog‘liqbo‘ladi. Mananimauchunkimdirstressganisbatanbarqarorbo‘ladi, kimdadirstressta’siridagipertoniya, oshqozonyarasiyokiasabbuzilishikabikasalliklaryuzagakelishimumkin.
Stressaniqbirkritikdarajagaetmagunchaorganizmgaijobiyta’sirqiladi (organizmnisafarbarqiladivayuzagakelganto‘siqlarnioshibo‘tishgaundaydi). Buko‘rsatkichdanoshibo‘tilgandanso‘ngorganizmdagipersafarbarlikdebataluvchijarayonrivojlanadi, uo‘zibilano‘z-o‘ziniboshqarishvafaoliyatnatijalariningpasayishinikeltiribchiqaradi. Shusabablikritikko‘rsatkichdankattastressholatiniayrimvaqtlardadistressdebhamataladi.
Distress – organizmningungao‘tanoxush, “chegaradanchiqibketgan” ta’sirko‘rsatilganvaqtdagipatologikholati.
Distressningikkituriniajratishmumkin: tormozlovchivaqo‘zg‘atuvchi.
Tormozlovchitur – harakatlarningsekinlashuvivaepsizligibilantavsiflanadi. Insonavvalgiepchilligibilanharakatqilaolmaydi. Javobreaksiyalariningtezligipasayadi. Aqliyjarayonsustlashadi, tinchholatdaushbuinsongaxosbo‘lmaganxotirayomonlashuvi, hardamxayollikvaboshqasalbiybelgilarnamoyonbo‘ladi.
Qo‘zg‘atuvchitur – giperfaollik, ko‘pgapirish, qo‘lvaovozningtitrashibilannamoyonbo‘ladi. Masalan, operatorlarko‘psonli, ushbuholattalabqilmaganharakatlarniamalgaoshiradilar. Ularuskunalarholatinitekshiradilar, kiyimlarinito‘g‘rilaydilar, qo‘llariniishqalaydilar, atrofdagilarbilanmuloqatdabo‘lgandajirtaki, qo‘pol, tajang, arazchibo‘libqoladilar.
Ruhiyholatnizo‘riqishdarajalaribo‘yichako‘ribchiqamiz, chunkiaynanshubelgifaoliyatningsamaralivaxavfsizbo‘lishholatinuqtainazaridanahamiyatgamolik.
Me’yoriyzo‘riqish – me’yoriyholat. Uruhiyfaollikholatibo‘lib, harakatlarningmuvaffaqiyatliamalgaoshirilishiuchunzarurshartlardanbiri. Uorganizmfiziologikreaksiyalariningbirtekisvaishonchbilanamalgaoshirilishibilankechadi. Me’yoriyzo‘riqishoptimalrejimdaamalgaoshiriladiganishgatengbo‘ladi.
Kuchaytirilganzo‘riqish – xavflivaziyatlardakechadiganfaoliyatnibildiradi. Xavflivaziyatlar – insondanfiziologikme’yorchegarasidankeskinchiquvchifiziologikvaruhiyvazifalarnimaksimalkuchaytirishnitalabqiluvchisharoit.
Zo‘riqishkasbiyfaoliyatgajalbqilinganvao‘zgarishinoxushsharoitlardako‘proqnamoyonbo‘ladiganruhiyvazifalargamuvofiqtasniflanishimumkin.
Aqliyzo‘riqish – xizmatko‘rsatishrejalarinishakllantirishdaaqliyjarayonlargatez-tezmurojaatqilinishidankelibchiqqanzo‘riqish.
Sensorzo‘riqish – sensorvaperseptivtizimlarifaoliyatiningnooptimalsharoitlaribilankeltiribchiqarilganvazaruraxborotniqabulqilibolishdakattaqiyinchiliklartug‘ilgandayuzagakeladiganzo‘riqish.
Monotoniya – amalgaoshiriladiganharakatlarningbirxilligi, diqqatnibo‘lishningilojiyo‘qligi, unibirnarsagajalbqilishdaham, barqarorligigahamtalabningoshirilganligibilankelibchiqqanzo‘riqish.
Politoniya – diqqatnitez-tezvakutilmaganyo‘nalishlardabo‘lishzarurligidankelibchiqqanzo‘riqish.
Jismoniyzo‘riqish – insonningharakattizimigakattayuklamatushishidankelibchiqqanzo‘riqish.
Hissiy (emotsional) zo‘riqish – nizolisharoitlar, avariyalivaziyatyuzagakelishehtimolligioshganligi, boshqaturlarningto‘satdansodirbo‘lishiyokiuzoqzo‘riqishtufaylikelibchiqqanzo‘riqish.
Kutishzo‘riqishi – faoliyatto‘xtatilganvaqtdaishchia’zolarnishaylikholatidatutishzarurligidankelibchiqqanzo‘riqish.
Motivatsiyalizo‘riqish – qarorqabulqilishuchunmezonlarnitanlash, vaj-sabablarkurashuvibilanbog‘liqzo‘riqish.
Xorish-charchash – uzoqmehnatqilishnatijasidakelibchiqqanmehnatqobiliyatiningvaqtinchalikpasayishibilanbog‘liqzo‘riqish.
Inson, shuningdekhaddanortiqtashvishlanishvanoto‘g‘rihissiyotningrivojlanishidanhamjabrlanishimumkin.
Odamlarninghissiybarqarorliginirivojlantirishvamustahkamlashmumkinvazarur. Qiyinchiliklarga, xavf-xatarga, sharoitningto‘satdanmurakkablashuvigaruhiytayyorgarlikdantashqari, insonningkuchlistressholatigabo‘lganshaxsiyreaksiyasivaruhiychidamiuningg‘oyaviyishonchi, dunyoqarashi, qiziqishlariga, masalaningqandayqo‘yilganligiga, burch, mas’uliyat, birodarlikhissigahambog‘liq.
Hissiyotningkuchliqo‘zg‘alishidabirinchinavbatdaaqliyfaoliyat – vaziyatnibaholashvaqarorqabulqilish - qiyinlashadi. Stressganisbatanruhiybarqarorliknichiniqtirishaynananashuengbo‘sh, zaifbo‘g‘ingaqaratilishivaikkiyo‘nalishbo‘yichaolibborilishikerak. 1-yo‘nalish – avvaldanzarurqarorlarnitayyorlabqo‘yishvazarurharakatlarniishlabchiqish; 2-yo‘nalish – tinglovchilarningsharoitbirdano‘zgarganvaqtdatezqarorqabulqilishdafikrlashqobiliyatlarinimaxsusmashqlaryordamidaoshirish, ya’niularda “noodatiyholgako‘nikish”nihosilqilish.
Hayotdauchrashimumkinbo‘lganqiyinchiliklargatayyorgarliknioshirishningfoydaliusullaridanbirivaziyatnitasavvurqilishdir. Turlivaziyatlardagiharakatlarnitasavvurqilaolish (o‘ylabtopish)gabirdanigaerishibbo‘lmaydi. Ko‘phollardatasavvurqilaolishungabo‘lganmunosabatga, muhimligivasamaradorliginitushunishga, shuningdeko‘ziganisbatantalabchanlikdarajasigabog‘liqbo‘ladi.
Zarurbilimlarningmavjudemasligi, ruhiytayyorgarlikningetarlichaemasligiog‘iroqibatlargaolibkelishimumkin. BufikrlarningyorqinmisolisifatidafransuzvrachiA.Bomberningtadqiqotlarinikeltirishmumkin. Ukemahalokatgauchraganvaziyatlardaqutqaruvvositalarigachiqibhalokbo‘lganlardan (ularsoniharyili150 mingkishinitashkiletadi) 90% ningo‘limigaochlik, sovuqyokitashnalikemas, balkibundaysharoitlardayashayolishnibilmaslik, qo‘rquvvao‘zkuchigaishonmasliksababbo‘lishiniisbotlagan.
Qiyinchiliklarbilankurashishvaularniengibo‘tishginairodanivaxarakternichiniqtiradi, xavflivaziyatlargatayyorgarlikdamuvaffaqiyatgaolibkeladi.
Xavfliyokihayotgatahdidsoluvchivaziyatlaroldidagihadik, qo‘rquvinsonningtabiiyhissiyotihisoblanadi. Biroq, birholatdao‘zinimuhofazaqilishtahdidsoluvchiholatdanvatashqimuhitomillaridanqochishdabelgilansa, boshqaholdaqo‘rquvxissiniongliravishdavafaolengibo‘tishhamdaishonchbilanxavfgaqarshiborishdabilinadi.
Qo‘rquvvoqeaningto‘satdansodirbo‘lishibilanoshibketsa, noaniqlikxavotirlanishvahadiknikeltiribchiqaradi.
Xavotir – xavf-xatarnisezish, xavfsirashholati. Odatdaxavotirlanishnoxushoqibatlargaolibkelishimumkinbo‘lganqandaydirbirvoqeaningsodirbo‘lishikutilayotganvaqtdanamoyonbo‘ladi.
Qo‘rquv – qandaydirtasavvurdagiyokihaqiqiyxavfdanqayg‘urish. Uo‘zinio‘zisaqlashinstinktigaasoslangan, muhofazaxususiyatigaegavatomirurishivanafasolishchastotasiga, arterialbosimko‘rsatkichlarigata’sirqiladi. Qo‘rquvningfunksiyasibo‘lajakxavfdanogohlantirish, unichetlabo‘tishyo‘llarinitopishgaundashdir.
“Hechnimadanqo‘rqmaydigan” odambo‘lmaydi. Hammagapsarosimahissiniengibo‘tishuchun, to‘g‘riqarorgakelib, harakatqilaboshlashuchunkerakbo‘ladiganvaqtda. SHoshilinchvaziyatgatayyorgarlikko‘rganodamdabuanchaginatezbo‘ladi. Tayyorgarligiyo‘qkishidaesaharakatsizlik, hovliqishuzoqvaqtsaqlanibturadi-da, ruhiyatbuzilishinikuchaytiribyuboradi.
Hayotigaxavftahdidsolayotgansharoitlardainsondagiqo‘rquvninazoratlivanazoratsizqo‘rquvlargabo‘lishmumkin.
MashhursayohatchivajurnalistV.Bonattifikricha, “Qo‘rquvingninazoratqilayapsanmi, demak, duchkelishingmumkinbo‘lganxavfnianglabturibsan, ubilanto‘qnashkelmaslikkaharakatqilayapsan. Buholdadoimovaziyatdanchiqibketishyo‘linitopasan. Nazoratdanchiqibketganqo‘rquvesavahimaningo‘zidir”.
Xavf-xatargabirnechamartalabduchorbo‘lgantaniqlisayyohE. Bishonningfikricha, xavflisharoitdanazoratsizqo‘rquvengchiniqqanpaxlavonni “ayanchlibo‘shanggayokiengrasvohayvongaaylantiribqo‘yishi” mumkinvaaksincha, bundayqo‘rquvbo‘lmasa, hatto “chalajonqiltiriqodamhamo‘ziningma’naviychidamitufayliqahramonbo‘libketishimumkin”.
Nazoratsizqo‘rquvo‘ziganisbatan, bilimlari, qobiliyatlariganisbatanishonchsizlikdanguvohlikberadi. Uvahimagaolibkeladi. Vahimaningoldiniolishuchunesayolg‘onmish-mishlarningoldiniolish, vahimachi “yo‘lboshchi”larganisbatanqattiqqo‘lbo‘lish, odamlarninge’tiborini, energiyasiniqutqaruvvaboshqaishlargajalbqilishlozim.
Qo‘rquvningturliko‘rinishlarimavjud (xavfsirash, cho‘chish, hadiksirash, dahshatgatushish).
Cho‘chish – shartsizreflektorli “qo‘qqisdanqo‘rqish”.
Hadik - xavf-xatarnidoimiysezish. Usekin-astalikbilanyuzagakeladivauzoqroqdavometadi.
Dahshat – qo‘rquvningengkuchlidarajasivaqo‘rquvningongustidang‘alabasi.
Vahima – odamlarguruhiniqamrabolganqo‘rquvhissi. Uningbiologikmexanizmirefleksningfaol-himoyalanishturidaniborat; uhaminsonfaoliyatidasalbiyholdanamoyonbo‘ladi. Buholdaqo‘rquvaffektkuchigaerishib, qochish, qotibqolish, himoyalovchiagressiyagaundashimumkin.
Sog‘lig‘ivahayotimuhofazavositalariningqo‘llanilishibilanishonchlita’minlanganihamdanazorattizimibilankafolatlanganligigabo‘lganishonchinsonnio‘zigayuklatilganvazifalarniyanadaqat’iyroqbajarishgaundaydi, ushbusharoitdaolibborilayotganishlarningxavfsizligigaishonchnimustahkamlaydi. Xavflivaziyatlardainsonturliruhiyjarohatberuvchiomillarta’sirigauchraydi, ularhayotgabevositaxavf, yokishuxavfningkutilishi (ehtimoli) bilanasoslanganbo‘lishimumkin.
Xavflivaziyatlardagiruhiyo‘zgarishlarnikuzatish, shuningdekqutqaruv, ijtimoiyvatibbiytadbirlarnitahlilqilishsxematikravishda 3 tadavrniajratishimkoniniberadi, ulardaturliruhiybuzilishlarkuzatiladi.
Birinchi (o‘tkir) davr – to‘satdano‘zshaxsiyhayotigaxavfningpaydobo‘lishivayaqinlariningo‘limibilanxarakterlanadi. Uxavfomilita’siriningboshlanishidantoqutqaruvishlaritashkiletilgunigaqadardavometadi. Budavrdaruhiyvaruhiybo‘lmagandarajadagipsixogenreaksiyalarko‘proqkuzatiladi. Qatorhollardavahimayuzagakelishimumkin.
Ikkinchi, qutqaruvishlariolibborilayotgandavrda, agarshundaynomlashmumkinbo‘lsa, “nome’yoriy (ekstremal) sharoitlardagime’yoriyhayot” boshlanadi. Dezadaptatsiyavaruhiybuzilishldarholatishakllanadiganbudavrdajabrlanuvchiningshaxsiyxususiyatlari, shuningdekhayotigaxavflivaziyatningdavometayotganligini, yaqinlariniyo‘qotish, oilaningtarqalibketganligi, uy-joyi, mol-mulkidanayrilganliginianglabetishikattarolo‘ynaydi.
Jabrlanuvchilarxavfsizhududlargako‘chirilgandanso‘ngboshlanadiganuchinchidavrdako‘pchilikdavaziyatnimurakkabemotsionalqaytako‘ribchiqish, boshidankechirganlarniqaytabaholash, yo‘qotganlarinio‘zigaxoskalkulyasiyaqilishboshlanadi.
Psixogenreaksiyalarningyuzagakelishidavaziyatgato‘g‘ribahoberishimkoniniberuvchiaxborotningetishmasligiyokitahdidto‘g‘risidagitasavvurlarningyuzagakelishigaimkonyaratuvchimish-mishlaretakchirolo‘ynaydi.
Potensialxavfliob’ektlarishchi-xizmatchilariningkasbiyfaoliyatidoimosurunkali, vaqti-vaqtibilanesaanchaginayorqinnamoyonbo‘luvchistresssharoitidakechadi. Doimiyxavfningmavjudbo‘lishiuyokibuma’nodaruhiymuhofazamexanizmlariningkuchaytirilganholdafaoliyatyuritishigaolibkeladi.
Murakkabsharoitdaistalgankishininghayotuchunxavflivazifanibajarishgatayyorekanigaishonibishtutibbo‘lmasliginidoimoyoddatutishlozim.
Ruhiyholatime’yordabo‘lgan “qo‘rqmaydigan” odamlarningo‘zibo‘lmaydi. Hammagapsarosimagaberilishxissiniengibo‘tish, oqilonaqarorqabulqilishvaharakatlarniboshlashuchunketadiganvaqtda. Favquloddavaziyatlargatayyorgarlikko‘rganodamdabuholanchaginatezroqkechadi, tayyorgarlikdano‘tmaganlaridaesauzoqdavometuvchiharakatsizlik, dovdirashsaqlanibqoladi. Buningo‘ziesaruhiybuzilishlarningrivojlanishigaolibkeladi.

YAKUNIYQISM:

O‘tilganmavzunimaqsadinimohiyatinieslatish. Konspektlarniyuritilishinitekshirish. Mashg‘ulotnia’lo, qoniqarsizo‘zlashtirganlarnianiqlashvakeyingimashg‘ulotgavazifaqo‘yish.