Tasdiqlayman” Qashqadaryo viloyati favqulodda vaziyatlar boshqarmasi boshlig’i polkovnik F. Mirzayev

MASHG‘ULOTRAHBARI


InstruktorqutqaruvchiL.Xoliqov
“Tasdiqlayman”
Qashqadaryoviloyatifavquloddavaziyatlarboshqarmasiboshlig‘i
polkovnikF.M.Mirzayev.

“_____”____________ 2022yil

RUXIYTAYYORGARLIGIBO‘YICHA
REJA-KONSPEKT


MAVZU:№6. Favquloddavaziyatlarni inson ruhiyatiga ko‘rsatadigan tasiri


O‘TKAZISHJOYI: O’quvxonasiboshqarmaxududidagidalao’quvmaydoni.


O’QUVSOATI: (2soatnazariy).


MAQSAD:Qutqaruvchilarnifavquloddavaziyatlardaharakatqilishgaruhiytayyorlash.ruhiyzo‘riqishbosimvastressxolatlarinioldiniolish.


O’QUVSAVOLLARIVAVAQTTAQSIMOTI:

Kirishqismi 5 daqiqa

Asosiyqism

1. Favquloddavaziyatlarniinsonruhiyatigako‘rsatadigan

tasiri 40daqiqa
2. Favquloddavaziyatlarniinsonruhiyatigako‘rsatadigantasiri
vaulardanxolosbo‘lishusullari 40daqiqa


3. Ishdantashkaridao‘qitishningasosiyusullari 20 daqiqa

Xulosa10daqiqa

Yakuniyo’quv5 daqiqa

KIRISH
O‘tganXXasrinsoniyattaraqqiyotidatubburilishyasadi. Dunyoxamjamiyatimunosabatlarningyangiboskichigakiribkeldi, iqtisodiyalokalarkengayibbormokda, eryuzidaiqlimisibbormokda, sayyoramizaxolisitezlikdako‘payibborishikuzatilmokda. So‘ngiyillardaxalqaroterrorizmfaollashuvinamoyonbulmoqda, ko‘pchilikdunyomamlakatlariturliekstrimistiktashkilotlarningxarakatdoirasigakiribkolmokda.

ASOSIYQISM

MarkaziyOsiyoxududidaxamtabiiyvatexnogenxususiyatlifavquloddavaziyatlarsonioshibbormokda. Bundaysharoitdafavquloddavaziyatlardanmuxofazakilishtiziminingrolikuchayibboradi. Butizimtinchlikvaxarbiydavrdafavquloddavaziyatlarruybergandaodamlariktisodiyot, xududlarxavfsizliginita’minlabberadi. Ammobuta’minotgafaqatginafuqaromuxofazasifaoliyati, jumladanraxbarlarvatuzilmalarshaxsiytarkibiningtayyorgarligi, axoliningfukaromuxofazasibo‘yichabilimlarinixartomonlamatakomillashtiribborishbilanerishishmumkin.
Tayyorgarlikningasosiyyunalishlaridanbirifavquloddavaziyatlardaxarakatqilishgama’naviy-ruxiytayyorlashxisoblanadi. Insonningfavquloddavaziyatsharoitigatushibkolishidoimouningruxiyatigakuchlita’sirkiladi. Tibbiyotstatistikasima’lumotigakuraxalokatlifavquloddavaziyatlardansungkupchilikog‘irruxiyjaroxatoladivaruxiymuolajagamuxtojbo‘ladi.
Psixolog-olimlarxambundaytayyorgarlikningjudamuximligixakidagapiradilar.Ularxayratomuzrakamnikeltiradilar: xarbiyqisimlarjangovarlikkobiliyatining 65% askarlarningpsixofiziologikxolatigaboglikekan.BuFVDTtuzilmalariga, bo‘linmalarigaxamto‘laligichata’luqlidir. Ko‘pinchaularjangovarvaziyatbilantenglashtirilsabuladigansharoitdaishkuradilar.
Favquloddavaziyatlarsharoitidama’naviy-ruxiytayyorgarlikningmoxiyati. Ma’naviysuzi «Kishiningichkidunyosigaoid» deganma’nonibildiradi. Buijtimoiyongningbirshaklibulib, odamlaryurishturishda, muomaladaamalkiladigantamoyillar, me’yorlarningmajmuidir. Bume’yorlarodamlarningbir-birigavainsoniybirlikningturlishakllari (oila, mexnatjamoasi, millat, umumanjamiyat)gamuayyanmunosabatlarningifodasidir.
Xatti-xarakatlargavaularningsabablarigama’naviy (axlokiy) baxoberishma’naviyatninguzigaxosbirjixatinitashkiletadi. Jamiyatda, axoliningmuayanbirkatlamiorasidayaxshilikvayomonlikxakida, burch, vijdon, vijdonsizliktugrisidatashkiltopgantasavvurbundaybaxoberishgaasosbulibjamiyatningmuayyanaxolikatlaminingshaxsgabulgantalablarimanashutushunchalardaifodatopadi.
Buningxukuktushunchasidanfarkishundaki, ma’naviyattamoyilvame’yorlaridavlatkonunchiligidakaydetibkuyilmay, ulargarioyakilishkonungaemas, balkivijdongavajamoatchilikfikirigaasoslanganbuladi. Manabundaybirmisolniolaylik. Maxalladagibiroilaninguyiyonibketdi. Nimakilishadi? Xasharkilib, pulyigib, jabrlanganoilagayordamkilib, ushauynitiklabberishadi. Xush, kaysikonundaalbattaxasharkilinsin, debyozibkuyilgan? Bundaykonunyuk, bulishixammumkinxamemas. Buodamlarningkunglida, ularningkalbidayozilgan. Ma’naviyatxulk-avtorvaurf-odatlardanamoyonbuladi. Avloddanavlodgautibboraveradiganaxlokiyxulk-avtorningbarkaror, mustaxkamlanibkolganme’yorlarima’naviyan’analarnitashkiletadi.
Jamlanib, shaxsningaxlokiyonginixosilkiladiganma’naviyishonch, xisvaodatlarxamma’naviyatningtarkibigakiradi. Ma’naviyatodamlarningxatti-xarakatlaridanamoyonbuladi. Odamlarningma’naviyxulk-avtoriongbilanfaoliyatbirligidatavsiftopadi.
Kiskavasoddakilibaytilsa, ma’naviyat-buodamlarkalbidagi, kunglidagiintilishlarsababibulib, ularfaoliyati, xatti-xarakatlari, boshkalarfaoliyativaxatti-xarakatlarigabaxoberishlarinibelgilaydiganichkibirundovchidir.
Bularningxammasijamlanib, ma’naviyatomilinitashkiletadi. Ma’naviyomil-bumamlakataxolisiningruxiyimkoniyatlaribulib, bundayimkoniyatlarshuaxoliningma’naviyetuklikdarajasibilan, onglilikdarajasibilanbelgilanadixamdaijtimoiy, iktisodiyvamudofaamaksadlarigaerishishomiligaaylanishimumkinbuladi.
Mamalakatimizaxolisifukaromuxofazasiniumumxalkishidebxisoblashlari, uningvazifalariniuzlariningvatanparvarlikburchlari, kalblariningaxlokiyamri, debbilishlarikerak. Bubalandparvozsuzlaremas. Buxayot, kundaliktajribatalablariningin’ikosidir.
Fukaromuxofazasidagima’naviytayyorgarlik-bilimoluvchilardafukaromuxofazasigaoidvazifalarnibajarishmamlakat, xalkoldidagiburchekanigaishonchnitarbiyalash, butinchlikvaxarbiyxaraktlarvaktlaridagiuzvazifalarinivijdonanbajarishga, shundayvaziyatlardagikiyinchiliklarniengibutishgauzinitayyorlashzarurliginitushunish, ruxiykiyinchiliklargachidashruxidatarbiyalashdir.
Murakkabsharoitdaistalgankishiningxayotuchunxavflivazifanibajarishgatayyorekanigaishonibishtutibbulmaydi. «Xechnimadankurkmaydigan» odambulmaydi. Xammagapsarosimaxissiniengibutishuchun, tugrikarorgakelib, xarakatkilaboshlashuchunkerakbuladiganvaktda. SHoshilinchvaziyatgatayyorgarlikkurganodamdabuanchaginatezbuladi. Tayyorgarligiyukkishidaesaxarakatsizlik, xovlikishuzokvaktsaklanibturadi-dapsixikabuzilishinikuchaytiribyuboradi.
Odamningxayotuchunxavflisharoitdakurkishininazoratlivanazoratsizkurkishgabulishodatbulibkolgan. Mutaxassislarningkaydetishlaricha «kurkishninazoratkilayotganbulsang, demakduchkelishingmumkinbulganxolatlarnianglayotganbulasan-da, ulargaduchkelmaslikkaxarakatkilasan. Bundayxoldaxammavaktilojtopasan. Nazoratsizkurkuvesa-buvaximaninguzginasi».
Xavf-xatargabirnechamartalabduchorbulgantaniklisayyoxE. Bishonningfikricha, xavflisharoitdanazoratsizkurkuvengchinikkanpaxlavonni«ayanchlibushanggayokiengrasvoxayvongaaylantiribkuyishi» mumkin. Vaaksincha, bundaykurkuvbulmasa, xatto «chalajonkiltirikodamxamuziningma’naviychidamlitufaylikaxramonbulibketishimumkin».
Axoliayrimgruxlariningxayotuchunxatarlivaziyatdagifaoliyatialoxidaodamningxatti-xarakatigakarabbelgilanadi. SHuningbilanbirgafavquloddavaziyatningoldiniolishyokibundayvaziyatnitugatishzimmasidabulganbutunboshlikjamoaningfaoliyatigruxlarxatti-xarakatigaboglikdir.
Odamlarningruxiychinikkanligivaximalikayfiyatrivojlanibketishigatuskinlikkiladi. Dadillashib, borirodasinituplab, sodirbulganvaziyatdanchikishningtugri, maksadbopyulinitopishimkoniyatiniberadi. Aksxoldasarosimavavaximaustunlikkilibketadi.
O‘zbekistonRespublikasiningfukaromuxofazasitizimiuzkuchlarivavositalarinibirinchigaldatinchlikdaridafavquloddavaziyatlarsodirbulishigamuljallabtayyorlaydi. Ma’lumki, respublikamizsayyoraningseysmikxavflizonasidajoylashgan. Buerdazilzilakuchi 9 ballgachaetadi, togoldixududlaridakuchkivaupirilish, vodiylardasuvtoshkinlaritez –tezruyberibturadi, ishlabchikarishavariyalari, boshkaxalokatlarxamsodirbuladi.
Favquloddavaziyatxavflivauzgaruvchanbuladi, odatdagiuyku,damolishvaishlashnavbatlanishibulmaydi. Vazifalarnikecha-kunduzningturlivaktlari, yomonob-xavo, axborotetarlibulmagansharoitdabajarishgatugriXavf-xatar, ortikchaishlash, odamkurbidarajasidanchikibketish, etishmovchilik, echiladiganvazifalarningmurakkabligi, borkuchninixoyatdazurberibishlatishodamfaoliyatinikiyinlashtirib, undankuzdatutilganmaksadgaerishishgatuskinlikkilishniturliruxiyxolatlargasababbulishimumkin.
Kuchlitovushvashovkinlaruzokvaktta’siretibturishiasabtizimicharchashivaxattobuzilishiningsabablaridanbirxisoblanadi. Surunkalishovkinboshniaylantiradi, ogritadi, kurishkuvvatinikamaytiradi, xotiranisusaytiradi, tushkunlikkasoladi, xarakatnisekinlashtiribkuyadi. Muskulgakattikzurberishxamstress (kattikxayajon) xolatinikeltiribchikarishimumkin. CHarchashodatdaodamningfaoliginikamaytiradi, jumladane’tibornisusaytiradi, salbiyxis-tuygularnikuchaytiradi.
FVDTtuzilmalarivabulinmalariningsardorlaricharchashningjamoalarmexnatfaoliyatigasalbiyta’siretishimumkinliginixisobgaolib, jismoniyvaakliyishni, damolishni, anchadanberiishlayotganbulinmalarvatuzilmalaryangikuchlargaalmashtirilishigaminieyishlarikerak.
Tabiiyofat, ishlabchikarishavariyalarivaxalokatlarningokibatlarinitugatishishlarianchaginakiyinchiliklarbilanboglikbulib, muayankunikmamaxorat, amaliytayyorgarlik, ruxiybarkarorliktalabkiladi.
Kutilmagandasodirbulganxayyotuchunxavflivaziyattayyorgarlikkurmaganodamnikurkitibyuborib, uningongiuzgaribketishigachaolibkelishimumkin. Bundayuzberganxodisanituliktushinibetolmaslikda, atrofdaginarsalarniidroketishkiyinlashibkolishda, jonsaklabkoladiganxarakatlarnoanikbajarilishidaifodatopadigantaranglikengkuprivojtopibketadi. Shunuktainazardan 1963 yildaSkopleshaxrida (Yugoslaviya) yuzbergankattikzilzilaningpsixogenta’sirinitaxliletishaloxidakizikishuygotadi. Kuchi 10 ballbulganzilzilaepitsentrishaxarningmarkaziymaydonitagidabulgan. KattaligijixatidanYugoslaviyadauchinchiurinda (axolisi 220 mingkishigayakin) bulganshaxar 20 soniyamobaynida 80 % gavayronbulgan.
Birinchisilkinishdankeyinundankuchikamrokikkinchisisilkinishsodirbuldi. Shukunninguzidayana 84 martaerkimirlaydi, ulardanikkitasi 5 va 4 balliedi. Birinchixalokatlisilkinishnishaxardagikupchilikaxoliyarourushiboshlandi, debuyladi. Ushavaktdagi «sovuqurush» sharoitida, shuningdek «Karibtangligi»dankeyinbirnechaoyginautgankezlardashundayxayolgaborishajabemasedi.
Shaxaraxolisiningzilziladankeyingipsixikxolatiniyugoslaviyaliktadkikotchilaruchtatavsiflovchifazagabuladilar.Birinchifaza (dastlabki 2-3 kun)-ogirdepressiya, ezilish, kotibkolishxolati. Buvaktdaodamlaratroflaridanimalarbulayotganigamutlakoparvokilmas, ularbilanmulokotdabulishxamjudakiyinedi. Ularxarobalarorasidanimalardirizlayotgandaygangibyurisharyokivayronbulganuylarioldidakimiretmayutiraverardilar. Ikkinchifaza (5-12 kun)-ba’zilardailgaridankurakamrokdepressiya, boshkabirovlardaesaumumiyxayajon, tashvish, uzigakelishxolatinamoyonbuldi.
Uchinchifaza (10-12 kunda 2-3 oygacha)-asab-psixikabuzilishlariningtuzalaboshlashi, atrofdagilargakizikishuygonishi, kelajakniuylabtashvishlanish, yangisharoitgamoslashishgaxarakatkilishxolatlarikuzatiladi.
1966 yildagiToshkentzilzilasi (8 ballgayakinbulib10 soniyadavometganbirinchisilkinish 1996 yil 26 aprelkunimaxalliyvaktbilansoat 5,23 dakaydetilganedi). ZilzilakuchiSkopledagiganisbatankuchsizrokbulgan, kurbonlarxamdeyarlibulmagan. SHundaybulsaxamdastlabkisilkinishningertasidanToshkentaxolisiningruxiyxolatiniurganaboshlagantadkikotchilaraxolining 11% dareaksiyaxolatisaklanibturgan, deganxulosagakelganlar.
Umumantabiiyofatsodirbulganda, jumladanzilzilabulgandaxatargarealbaxoberishdakupchilikxatogayulkuyganikaydetilgan. Bunda «sub’ektningshikastlanmaydiganlikafsonasixam» «markaziylikxomxayoli» xam (ya’nisub’ektningalbattashikastlanishgaishonchixam) bulishimumkin.
Spitakshaxridagizilziladanjabrlanganlarniofatningikkinchikunidanboshlabmaxsustekshiruvlarkursatishicha, ulardan 90% dapsixogenbuzilishlarbulgan. Bundaybuzilishningkurinishivadavometishixarxil-birnechadaqiqadan (karaxtlikxolatidan) uzokdavometadiganvaturgunnevrotikvapsixotikbuzilishlargachabulgan.
Masalan, M. zilzilapaytidauzuyiyakinidabulgan. Tebranishtugagandankeyinuturganjoyidankuzgalaolmagan, ushlabturgandevoridankuliniuzolmagan. Uningkuzoldidamaktabbinosivauziyashabturganuyikulabtushgan. Kanchavaktkimirlamayturganini «eslayolmaydi, yaxshieshitmagan», «guyogarangbulibkolgan», atrofidanimalarbulayotganinitushunmagan. Kuzikorongilashibketgan, kungliaynigan, boshikattikogrigan. Birozdankeyin «kuziochilibketgan». Bolalarinikutkarishuchunmaktabtomonotilgan, keyinyakinlariesigatushib, uyigayugurgan. Uyibuzilibketganekan, kizitopilmagan, kongabelanibyotganxotinininixarobalartagidansuguribolgan (unikasalxonagaolibketishgan). Uglivayronatagidakumilibkolgan. M.dadepressivbuzilishlarkuprokbulganreaktivxolatavjolgan. Birnechakunxechnimaemaganvauxlamagan, vayronbulganshaxardadarbadaryurgan, ishgakulibormagan.
Yongin, gazportlashlarijudaogirokibatlargaolibkeladi.Xozirgivaktdabungaterrorchilikxarakatlarixamsababbulishimumkin.
Tadkikotchi-psixologlarP,XochkinsonvaM. Syuart «Xalokatdaomonkolish» degankitoblaridayozishlaricha, kupchilikuchunyonginvaktidauningalangasiduzaxutibulibtuyuladi. Extimolki, yonginvaktidaodamlarnikaysidirboshkaxavflivaziyatdagidankurakuprokvaximabosadi.
Buxavflixodisaningxususiyatiavvalvaximakilibkochishdaniborat. Buodamningxavflivaziyatdankochibkutilishgaurinishidanboshkanarsaemas. Odamxammanarsaniunutib, xechkimbilanxisoblashmaydi, asosiymaksadbutunvujudinikamrabolgan, ba’zanmutlakoasossizkurkuvdankutulishbuladi.
Yongindagivaziyatniodamuziningomonkolishigatugridantugritaxdiddebtushunadi, badannimuzdekterbostiribyuboradigan, kattikkurkuvxissipaydobuladi, fojiabirzumlikkinabulibtuyuladi, miyadaesadarxolxarakatkilishkerak, deganfikrtugiladi.
Tabiiykiodamuzininazoratkilaolmaykoladi. Buningsababijudaoddiy: odamxavflisharoitdafakatuziniuylaydi, atrofidagixechkimnivaxechnimanisezmaydi. SHuninguchun, uylamaynetmay, beixtiyorxarakatkiladi.
Fukaromuxofazasidaruxiytayyorgarlik-buodamlardaruxanchidamliliknishakllantirishyokikuyilganvazifalarnibajarish, tinchlikvaurushvaktidaxavflivaziyatlardafidokoronaxarakatkilishkobiliyatinikuchaytirishdagixislatlarinixosilkilishdemakdir.
Ma’naviy-ruxiytayyorgarlikningshakillari, usullarivavositalari.
Favquloddavaziyatlardagixatti-xarakatlargatayyorlashsoxasidabirnechamisollarkeltiramiz.