Tashqi muhitning kishi organizmiga mexanik, elektrotermik, kimyoviy va nur ta’siri natijasida to'qima va a’zolarda anatomik va funksional o'zgarishlarning paydo boMishi shikastlanish deyiladi

31

Mavzu: _________________________________________________________

________________________________________________________________
Texnikaning rivojlanishi sun’iy yorug‘lik manbayini yaratish imkonini berdi. 1876- yilda ras olimi P. N. Yablochkbv yorug‘lik bilan davolashda qo‘Uaniladigan yoyli elektr lampani kashf etdi. Yorag‘lik energiyasi fizik davolash omillaridan biriga aylandi. Yorag‘likning biologik ta’siri asosida yorag‘lik kvantlarining fizik energiyasi to‘qimalar tomonidan yutilib, energiyaning boshqa turi hisoblangan issiqlik energiyasi va kimyoviy energiyaga aylanadi. Fizikadan ma’lumki, kvant energiyasi to‘lqin uzunligiga teskari proporsionaldir, ya’ni to‘lqin uzunligi qancha qisqa bo‘lsa, eneigetik potensial shuncha yuqoridir. Yorug‘lik to‘plami xuddi bir xilday tuyulgani bilan spektros- kop prizmadan o‘tkazilganda qizil, zarg‘aldoq, sariq, yashil, havo- rang, ko‘k va binafsha ranglardan iborat bo‘lgan yo‘l-yo‘l spektral qatorga ajraladi. Quyosh nurining oppoq yorug‘ligi yomg‘irdan keyin ko‘p rangli kamalakka aylanishi hammaga ma’lum. Quyosh nurlarining sinishidan hatto eng mayda suv tomchilarida ham kamalak paydo bo‘ladi. Kamalakning yettita rangi—bu faqat yorug‘lik spektrining ko‘rinadigan qismi bo‘lib, 760—400 nm to‘lqin uzunligidagi, nisbatan tor yo‘lakli chastotadan iborat elektromagnit tebranishlar majmuyidir. Bu yo‘lakning ikki tomonida spektrning ko‘zga ko‘rinmaydigan qismi—to‘Iqin uzunligi 760 dan katta bo‘lgan infi’aqizil nuriar va qisqa to‘lqinli (180—400 nm) ultrabinafsha nurlar joylashgan. Ultrabinafsha nuriar to‘lqin uzunligiga qarab 3 turga bo‘linadi: uzun to‘lqinli ultrabinafsha nuriar (DUF-to‘lqin uzunligi 400-315 nm); o‘rtacha to‘lqinli ultrabinafsha nuriar (SUF-to‘lqin uzunligi 315-280 nm); qisqa toiqinli ultrabinafsha nuriar (KUF-to‘lqin uzunligi 280 nm dan kam). „Yorug‘likning energetik potensiaU to‘lqin uzunligiga bog‘liq“ degan qoidaga binoan, qisqa to‘lqinli ultrabinafsha nuriar ko‘p energiyaga ega bo‘ladi. Ammo, spektrning turU qismidagi energiya nafaqat miqdor bo‘yicha, balki sifat bo‘yicha ham tafovut qilinishi muhim ahamiyatga egadir.

116

Har qanday jism absolut noldan (—273°C) yuqori bo‘lgan haroratda o‘zidan nur energiyasini chiqaradi. 450—500°C haroratda faqat infraqizil nuriar socMladi. Harorat yanada ko‘tarilib boraversa, ya’ni 500°C dan 1000°C gacha, ko‘zga ko‘rinadigan nuriar, 1000°C va undan yuqori haroratda esa ultrabinafsha nuriar sochila boshlaydi. Nur sochuvchi jismning qizish haroratiga bogliq bo‘lgan barcha yorug‘lik manbalari (quyosh, cho‘g‘lanish ipi va boshqalar) kalorik manbalar deb ataladi, Kalorik manbalarda nurning intensivligi bilan xarakteri jismning qizish darajasiga bog‘liq. Bu nuriar spektri sidirg‘a bo‘ladi. Sun’iy kalorik manbalar (cho‘g‘lanish ipi) infraqizil va ko‘zga ko‘rinadigan yorug‘lik manbalari hisoblanadi. Shuning uchun ham infraqizil yorug‘lik, asosan, issiqlik ta’sirini ko‘rsatadi. Kalorik manbalardan ultrabinafsha nur olish uchun foy- dalanish iqtisodiy jihatdan qiyinlik tug‘diradi va haddan tashqari issiqUk manbayi hosil bo‘lgan bo‘lar edi. Shuning uchun ham fizioterapiyada ultrabinafsha nurlami olish uchun boshqa manba yaratilgan bo‘lib, bu manba lyuminessentlovchi manba (masalan, simobli kvars lampasi) deb ataladi. Lyuminessent manbalarda ultrabinafsha nur qizish tufayli emas, balki fizik-kimyoviy jara- yonlar yuz bergani uchun ham hosil bo‘ladi. Lyuminessent manbalar ko‘zga ko‘rinadigan yorug‘lik generatori („kunduzgi yorug‘lik“) lampasi va ultrabinafsha nur beruvchi asbob sifatida ishlatiladi. Hozirgi paytda yorug‘likning sun’iy manbalari spektridan kerakli numi alohida ajratib olish mumkin. Bunday imkoniyat esa quyosh terapiyasi (gelioterapiya)ga nisbatan sun’iy manbalarning ancha afzalligini ko‘rsatadi.
Yorug‘lik nurlanishining biologik xossasi uning to‘qimaIariga kirib borish darajasiga bog'liq. To‘lqin uzunligi qancha katta bo‘lsa, nurlanish ta’siri shuncha yuqori bo‘ladi. Infraqizil nur to'qimaga 2—3 sm chuqurlikda, ko‘zga ko‘rinadigan nur 1 sm gacha, ultra­binafsha nur esa 0,5—1 mm chuqurlikda kirib boradi. Yorug‘likning ta’sir kuchi yoritish darajasiga yoki nurlantirish intensivligiga bog‘- liq. Nurlantirish manbayidan ta’sirlanuvchi jism chetlatilsa, yorug‘likning ta’sir kuchi tezda pasayadi. Manbaning yoritilishi yorug‘likning sochilishi darajasiga va nurlanuvchi soha yuzasiga tushadigan yorug‘lik burchagiga bog‘Uq. Yorug‘lik manbayidan bemomi tinchlantiradi. Infiaqizil nurlami terapevtik kasalliklar uchun qo‘Uash sohasi juda kengdir, shuning uchun ham infraqizil nurlar surunkali va yarim o‘tkir таЬаШу yallig‘lanish jarayonlarida, ichki a’zolarning yallig‘lanishida, kuyishda, sovuq urishda, sekin bitayotganjarohatlarda, trofik yaralarda, miozitlarda, nevralgiyada, turU chandiqlar va bitishmalarda, muskul-suyak apparatining shikastlanishidan keyingi holatlarda keng qo‘llaniUshi mumkin. Infraqizil nurlami havfli o‘smalarda, qon oqishiga moyiHikda, o‘tkir yiringli yallig‘lanish jarayonlarida qo‘llash mumkin emas.
Infraqizil nurlanish apparatlari
Ko‘pgina fizioterapevtik infraqizil nurlanish va ko‘zga ko‘ri- nadigan nurlanish apparatlarining manbayi cho‘g‘lanma lampa hisoblanadi.Cho‘g‘lanish ipining harorati 2800—3600 “C.Undan chiqadigan kam miqdordagi ultrabinafsha nurlar lampa shishasida yutilib qoladi. Quyidagi apparatlar infraqizil nur sochuvchi apparatlardir: yorug'lik va issiqlik sochadigan ,,Sollyuks“ lampasi (portativ va statsionar), infraqizil nur sochuvchi apparat, Minin lampasi, mahalliy yorug‘lik vannalari. Minin lampasi(64- rasm) parabolik shakldagi reflektorga (akslantirgich) o‘rnatilgan, quvvati 40—60 Vt keladigan cho‘g‘lanma lampochkadir. Lampa, asosan, infraqizil nur sochadi va odamning issiqlikni sezib, terisi qizarishiga sabab boiadi. Lampaning qancha masofada turishi bemorning xush yoqadigan issiqlik sezishiga qarab to‘g‘rilanadi (15—20 sm). Har kuni 10— 20 minutdan 2 marta nur berish mumkin. Bunday lampalar og‘riqni qoldiradigan ta’sir ko‘rsatadi va infiltratlarning so‘rilib ketishiga yordam beradi. Yorug‘lik va issiqlik sochadigan statsionar ,,Sollyuks“ apparati (65- rasm) quvvati 500—1000 Vt li cho‘g‘lanish lampasidan iborat. Bu apparat badanning katta qismlariga nur berish uchun mo‘l- jallangan. Lampa rubilnik yordamida elektr tarmog‘iga ulanadi. Uni nur beriladigan yuzadan 80—60 sm masofaga qo‘yib (bemor xush yoqadigan issiqlik sezishiga qarab) ishlatiladi. 15—30 minut davom etadigan muolajalar har kuni yoki kunora o‘tkazib turiladi.
Stolda turadigan ,,Sollyuks“ lampasi badanning kichikroq sohalariga nur berishda keng qo‘llanilib quvvati 150—300 Vtli cho‘g‘lanma lampadir. Apparat stolga o‘rnatiladi va shifokor buyurgan joyga (ko‘pincha quloq-burun sohasiga) 15—30 minut davomida nur beriladi. Bemor xush yoqadigan issiqlikni sezadi. Infraqizil nur sochuvchi ,,Infraruj“ apparatining nur manba­yi—metall spiraldir. Undan tok o‘tganda, u ko‘pi bilan 500°C haroratgacha qizib, cho‘g‘lanadi. Bundan chiqadigan numing ko‘p qismi teriga yutiladigan infraqizil nurdir (to‘lqin uzunligi 4—5 mkm). Badanning cheklangan qismlariga 60—70 sm masofada 20— 30 minut va bundan ortiqroq vaqt da^'omida nur beriladi. Bemor xush yoqadigan issiqlik sezishi kerak. Nur berish muolajasi har kuni o‘tkazib turiladi. Yorug‘lik va issiqlik beradigan mahhaliy vannalar ichki yuzasida bir necha qator elektr lampalari joylashgan (har birining quvvati 40 Vt dan bo‘lgan 8—10 ta lampa), lampalarning metall akslantiruvchilari bor. Muolaja quyidagicha o‘tkazMadi: bemor yechinib kushetkaga yotadi, vanna tananing tegishli qismi ustiga to‘g‘rilab qo‘yiladi. Vanna ustidan choyshab va 1—2 ta ко'фа yopiladi, vanna ichida harorat 60—70°C gacha