‘Тастыйы3лайман’

HOZIRGI O‘ZBEK ADABIY TILI fani bo‘yicha
Fonetikaning predmeti, maqsadi va vazifalari. Fonetik tizimning segment va 
supersegment biriliklari, ularning shakllantiruvchi va tanituvchi funksiyalari. 
Fonetikaning tadqiqot maqsadi va usuliga ko‘ra turlari: umumiy fonetika, xususiy 
fonetika (tavsifiy fonetika, tarixiy fonetika), qiyosiy fonetika eksperimental 
(instrumental) fonetika. Fonetikaning to‘rt aspekti: Fizik-akustik aspekt. 
Anatomik-fiziologik aspekt. Perseptiv aspekt. Lingvistik-funksional aspekt. 
Fonologiya. Fonema, uning differensial (farqlanadigan) va integral 
(farqlanmaydigan) belgilari. Fonologik zidlanishlar, ularning turlari: bir o‘lchovli, 
ko‘p o‘lchovli, proporsional, ekvipolent, privativ va gradual (pog‘onali) 
oppozitsiyalar. Korrelyatsiya bir farqlanish belgisi asosida tarkib topgan ikki va 
undan ortiq zidlanishlar qatori sifatida. Vokalizm va konsonantizm tizimlarida 
korrelyatsiya turlari. Fonema ottenkalari fonemalarning talaffuzdagi real ko‘rinishlari 

---

4 
ekanligi. Fonema va ottenkalar o‘rtasidagi umumiylik va xususiylik munosabatlari. 
Ottenkalar tasnifi: majburiy ottenkalar (kombinator, pozitsion ottenkalar), individual 
ottenkalar va fakultativ ottenkalar. Ottenka, variant va variatsiya tushunchalari 
o‘rtasidagi munosabatlar. 
Fonetik hodisalar, ularning turlari. Kombinator omillar ta’sirida sodir 
bo‘ladigan hodisalar: assimilyatsiya, akkomodatsiya, ularning turlari. Nazalizatsiya. 
Pozitsion omillar ta’sirida sodir bo‘ladigan hodisalar: reduktsiya, ochiq bo‘g‘indagi 
unlilarda sifat o‘zgarishi, ayrim jarangli undoshlarning so‘z oxirida jarangsizlanishi. 
Turkiy so‘zlarning an’anaviy fonetik tarkibiga moslashish: proteza, epenteza, epiteza. 
Fonetik hodisalarning boshqa turlari: tovush tushishi (prokopa, sinkopa, apokopa, 
eliziya sandxi hodisasi, aferezis, gaplologiya), tovushlarning o‘rin almashinuvi 
(metateza), dissimilyatsiya, geminatsiya, degeminizatsiya, sinerezis, spirantizatsiya 
va boshqalar. Bo‘g‘in (sillabema). Bo‘g‘in tuzilishi. Bo‘g‘in markazi. Bo‘g‘in tiplari: 
berkitilgan bo‘g‘in, berkitilmagan bo‘g‘in, ochiq bo‘g‘in, yopiq bo‘g‘in. Bo‘g‘in 
tiplarining yangi tasniflari. Bo‘g‘inning til va nutqdagi ahamiyati. Urg‘u 
(aksentuatsiya). Urg‘u tiplari: so‘z urg‘usi, uning fonetik tabiatiga, tushadigan o‘rniga 
va harakat qilish belgisiga ko‘ra turlari (dinamik urg‘u, erkin urg‘u, ko‘chadigan 
urg‘u, ko‘chmaydigan urg‘u); sintagma urg‘usi, uning mezonlari; ayiruv urg‘usi 
(logik urg‘u va emfatik urg‘u). Urg‘uning til va nutqdagi roli. Intonatsiya 
(intonema), uning prosodik elementlari: nutq melodikasi, nutq ritmi, temp, nutq 
intensivligi, nutq tembri, pauza. Intonatsiya turlari: tugallangan intonatsiya, 
tugallanmagan intonatsiya, darak intonatsiyasi, so‘roq intonatsiyasi, undov 
intonatsiyasi, chaqiruv (undash) intonatsiyasi, sanash intonatsiyasi va boshqalar. 
Intonatsiyaning gap va nutqdagi roli.