Техноген indd

Holatlarni boshqarish usuli asosida 2 ta gipoteza yotadi:

1. 
   Tizim haqidagi hamma ma’lumotlar, maqsadlar va kriteri- yalar mumkin bо‘lgan holatlarning yechilish va ularning tiklanishi hamda boshlanishi tizimga oddiy tilda yozilgan iboralar bilan ber- iladi. Uning boshlanish moduli prinsipial ochiq bо‘lib, uni о‘qit- ish (formallashtirish) jarayoni hech qachon tugallanmaydigan deb olinadi. Boshqacha qilib aytganda, holatlarni boshqarish usuli shun- day tizimlarni avtomatlashtirishdan iborat bо‘lib, bir tomondan kri- teriyalarni baholash mumkin bо‘lmasa, ikkinchi tomondan, oddiy iboralar yordamida qaror qabul qilish qoidalari shaklida kriteriyalar- ni tavsiflash mumkin bо‘ladi. Baholash masalalarini va holatlarni boshqarish usullari holatlar modelining qо‘shimchasiga asoslana- di. (Emmitatsion jarayonlar) Bunday modellar semiotik modellar deb aytiladi. Grekcha sо‘z bо‘lib “Sempion”dan olingan. Semiotik modul - u shunday boshlanish moduliki, qaror qabul qiluvchi shaxs tili elementlari yordamida ifodalovchi modul. Semiotik tizimlarda rо‘y beruvchi jarayonlar semiotik tо‘rlar yordamida tovlanadi.
   

1. 
   Semiotika til birligi belgisi.
   
2. 
   Tilshunoslikning bir bо‘limi bо‘lib, til birligini о‘rganuvchi fan. Semantik tо‘r bu shunday grafikki, uning tugunlaridagi tu- shuncha va obyektlar yoylari esa bu obyektlarning orasidagi mu- nosabatni bildiradi. Semantik tizimlarda о‘ringa qо‘yish qoidalari о‘rinli. H₁>H₂.
   

1. Xavf tahlilining asosiy bosqichlari va ishlarni rejalashtirish hamda tashkil etish

Xavf tahlilini о‘tkazish jarayoni quyidagi asosiy bosqichlarni о‘z ichiga oladi:

• 
  ishlarni rejalashtirish va tashkil etish;
  
• 
  xavf-xatarlarni identifikatsiyalash;
  
• 
  xavfni baholash;
  
• 
  xavfni kamaytirish bо‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish.
  

Ishlarni rejalashtirish bosqichida quyidagilar bajarilishi lozim:

• 
  tahlil qilinadigan xavfli ishlab chiqarish obyektini belgilab ol- ish va uning umumiy tavsifini berish;
  
• 
  xavf tahlilini о‘tkazish zaruriyatini keltirib chiqargan sabablar va muammolarni tavsiflash;
  
• 
  xavf tahlilini о‘tkazish uchun ijrochilar guruhini belgilash;
  
• 
  xavfli ishlab chiqarish obyekti tо‘g‘risidagi ma’lumotlar man- balarini belgilash va tavsiflash;
  
• 
  xavf tahlilining chuqur, tо‘liq va mukammal о‘tkazilishini bel- gilovchi dastlabki ma’lumotlar, moliyaviy resurslar va boshqa ho- latlarning cheklanganligini kо‘rsatish;
  
• 
  о‘tkaziladigan xavf tahlilining maqsad va vazifalarini aniq bel- gilash;
  
• 
  xavf tahlilida qо‘llaniladigan usullarni asoslash;
  
• 
  maqbul xavf mezonlarini belgilash.
  

Har qanday ishlab chiqarishning asosiy maqsadi – foyda olish- dir. Ishlab chiqarish faoliyati davomida ushbu kо‘rsatkichni pa- saytiruvchi omillar aniqlanadi. Avariya va baxtsiz hodisalarga olib keluvchi turli xavf-xatarlar shular jumlasiga kiradi.
Avariya uskunaning tо‘xtab qolishi yoki ishlab chiqishiga sabab bо‘lishi, baxtsiz hodisa esa xodimning mehnat qobiliyatini yо‘qoti- shi yoki о‘limiga olib kelishi mumkin. Natijada avariya ham, baxt- siz hodisa ham korxonaga zarar keltiradi va foydaning kamayishiga olib keladi.
Xavf-xatarlarni identifikatsiyalash, xavfni baholash va tahlil qi- lish, uni kamaytirish bо‘yicha chora-tadbirlar ishlab chiqish orqali xavf darajasiga ta’sir kо‘rsatib, avariyalar va baxtsiz hodisalar yet- kazadigan zararni qoplash uchun ketadigan xarajatlarni kamaytirish mumkin.
Shuningdek, xodimlarni, texnik xizmat kо‘rsatishni, texnologiya va mehnat intizomini boshqarish jarayoni orqali, uskunaning ishon- chliligini ta’minlash yо‘li bilan xavfga ta’sir kо‘rsatish mumkin.
Xavf tahlili sifatini ta’minlash uchun xavfli ishlab chiqarish obyektlarida avariyalarning yuzaga kelishi va rivojlanishi qonuni-
yatlariga doir bilimlardan foydalanish lozim. Agar о‘xshash xavfli ishlab chiqarish obyekti yoki xavfli ishlab chiqarish obyektida foy- dalaniladigan о‘xshash texnik qurilmalar uchun xavf tahlili nati- jalari mavjud bо‘lsa, ulardan dastlabki ma’lumot sifatida foydala- nish mumkin. Lekin bunda obyektlar va jarayonlar bir-biriga aynan о‘xshashligi, mavjud farqlar esa tahlil natijalariga sezilarli ta’sir qil- masligi kо‘rsatilishi lozim.
Xavf tahlilining maqsad va vazifalari xavfli ishlab chiqarish faoliyati obyektining turli bosqichlarida farq qilishi va aniqlashti- rilishi mumkin.

1. 
   xavfli ishlab chiqarish obyektini joylashtirish (investit- siyalarni asoslash yoki loyihaoldi ishlarini bajarish) yoki loyi- halash bosqichida xavf tahlilining maqsadi, odatda, quyidagilarni о‘z ichiga oladi:
   

• 
  xavf-xatarlarni aniqlash va shikastlovchi avariya omillarining xodimlarga, aholiga va atrof-muhitga ta’sirini hisobga olgan holda xavfni miqdoriy aprior baholash;
  
• 
  taklif etilgan qarorlarning maqbulligini tahlil qilish va joyning xususiyatlari, boshqa obyektlarning joylashishi va iqtisodiy samara- dorlikni hisobga olgan holda xavfli ishlab chiqarish obyektini, foy- dalaniladigan texnik qurilmalarni, xavfli ishlab chiqarish obyekti bino va inshootlarini joylashtirishning optimal variantlarini tanlash- da natijalarning hisobga olinishini ta’minlash;
  
• 
  yо‘riqnomalar, texnologik reglament va xavfli ishlab chiqa- rish obyektidagi avariyalarni lokallashtirish rejalarini ishlab chiqish uchun ma’lumotlar bilan ta’minlash;
  
• 
  xavfli ishlab chiqarish obyektini joylashtirish yoki texnik ye- chimlar bо‘yicha muqobil takliflarni baholash.
  

2. 
   Xavfli ishlab chiqarish obyektini foydalanishga kiritish (foy- dalanishdan chiqarish) bosqichida quyidagilar xavf tahlilining maqsadi bо‘lishi mumkin:
   

• 
  xavf-xatarlarni aniqlash va avariya oqibatlarini baholash, xavf- li ishlab chiqarish obyektining oldingi faoliyat bosqichlarida xavfga berilgan baholarni aniqlashtirish;
  
• 
  foydalanish sharoitlarining sanoat xavfsizligi talablariga mu- vofiqligini tekshirish;
  
• 
  foydalanishga kiritish (foydalanishdan chiqarish) bо‘yicha yо‘riqnomalar ishlab chiqish va ularni aniqlashtirish.
  

v) Xavfli ishlab chiqarish obyektidan foydalanish yoki uni re- konstruksiya qilish bosqichida quyidagilar xavf tahlilining maqsadi bо‘lishi mumkin:

• 
  foydalanish sharoitlarining sanoat xavfsizligi talablariga mu- vofiqligini tekshirish;
  
• 
  asosiy xavf-xatarlar tо‘g‘risidagi ma’lumotlarni aniqlashtirish (shu jumladan, sanoat xavfsizligini deklaratsiyalashda);
  
• 
  nazorat organlari faoliyatini tashkil etish bо‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish;
  
• 
  foydalanish va texnik xizmat kо‘rsatish bо‘yicha yо‘riqno- malarni, xavfli ishlab chiqarish obyektidagi avariyalarni lokallash- tirish rejalarini takomillashtirish;
  
• 
  tashkiliy tuzilmalar, amaliy ish usullari va texnik xizmat kо‘rsatishdagi о‘zgarishlarning sanoat xavfsizligini boshqarish tizimini takomillashtirishga nisbatan samarasini baholash.
  

Xavf tahlili usullarini tanlashda tahlilning maqsadi, vazifalari, о‘rganilayotgan obyektlarning murakkablik darajasi, zarur ma’lu- motlarning mavjudligi va tahlilni о‘tkazish uchun jalb qilinadigan mutaxassislarning malakasi hisobga olinishi lozim. «Sanoatkon- texnazorat» Davlat inspeksiyasi yoki sanoat xavfsizligi sohasida qonunchilik asosida alohida vakolatga ega boshqa ijro etuvchi to- monidan tasdiqlangan uslubiy materiallar foydalanishda ustuvor hisoblanadi.
Boshqaruv tizimlarining asosini tashkil etadigan, xavf-xatarni aniqlash imkonini beruvchi sifatiy usullarga e’tiborni qaratgan hol- da, konkret obyektlar va qurilmalar uchun xavf tahlili usullari ish- lab chiqilishi lozim. Zamonaviy xavfsizlikni boshqarish tizimlarini yaratishda miqdoriy xavf tahlili ham talab etiladi (4-ilova). Mehnat muhofazasi va sanoat xavfsizligiga doir tadbirlarning samarador- ligini baholashni ehtimollik tavsiflarisiz amalga oshirib bо‘lmaydi.
Rejalashtirish bosqichida qabul qilinishi kerak bо‘lgan boshqa- ruv qarorlari, shuningdek, buning uchun talab etiladigan dastlabki va tayyor ma’lumotlar belgilab olinadi.
Qabul qilsa bо‘ladigan xavf mezonini tanlash yoki belgilashga qо‘yiladigan asosiy talab – bu uning asoslanganligi va aniqligidir. Bunda qabul qilsa bо‘ladigan xavf mezonlari me’yoriy hujjatlarda berilgan bо‘lishi, xavf tahlilini rejalashtirish bosqichida va (yoki) tahlil natijalarini olish jarayonida belgilanishi mumkin. Qabul qilsa bо‘ladigan xavf mezonlari muayyan xavfsizlik talablari va xavfning miqdoriy kо‘rsatkichlarini о‘z ichiga olgan shartlar yig‘indisidan kelib chiqqan holda belgilanishi lozim. Xavfning maqbullik sharti muayyan xavfsizlik talablarini, shu jumladan, miqdoriy mezonlarni, bajarish shartlari kо‘rinishida ifodalanishi mumkin.
Quyidagilar qabul qilsa bо‘ladigan xavf mezonlarini belgilash uchun asos hisoblanadi:

• 
  sanoat xavfsizligi me’yorlari va qoidalari yoki tahlil qilinayot- gan sohaga doir xavfsizlik bо‘yicha boshqa hujjatlar;
  
• 
  sodir bо‘lgan avariyalar, noxush hodisalar va ularning oqibat- lari tо‘g‘risida ma’lumotlar;
  
• 
  amaliy faoliyat tajribasi;
  
• 
  xavfli ishlab chiqarish obyektidan foydalanishdan kо‘riladigan ijtimoiy-iqtisodiy foyda.
  

2.