Техноген indd

Prognozlash metodlari klassifikatsiyasi

Tadqiqotning eng muhim metodologik instrumenti ishchi gipo- tezalar hisoblanib, qilinayotgan tadqiqot ularni tasdiqlashi yoki in- kor etishi kerak. Bunda ikki turdagi gipotezalar kerak bо‘ladi:

1. 
   metodologik gipotezalar (instrumental): qо‘llanilayotgan us- lubiyot ma’lum bir sharoitlarda ishonchli natijalar berishga qodirli- gi tо‘g‘risidagi farazlar);
   
2. 
   konseptual gipotezalar (о‘rganilayotgan obyektning kelajak- dagi istalgan yoki kutilgan holati haqidagi farazlar).
   

Dastur boshidanoq prognozga asoslanish davri (restrospetsiya)

• 
  о‘tmishda va hozirgi kunda boshlang‘ich modelning rivojlanish parametrlarining dinamik qatorlarini shakllantiriluvchi vaqt bо‘lagi va prognozning oldini olish davri (prospetsiya) – prognoz mо‘ljal- langan vaqt bо‘lagi belgilab olingan bо‘lishi kerak.
  

Prognoz ma’lumotlarining bir-birini tо‘ldiruvchi uchta manbai mavjud: tadqiq qilinayotgan jarayonlarning rivojlanish qonuniyat- larini bilishga asoslangan tо‘plangan tajriba; avvalgi va hozirgi ho- lati yaxshi ma’lum bо‘lgan mavjud tendensiyalarni rivojlanish qo- nuniyatlarining ekstropolyatsiyasi; kutilayotgan yoki mо‘ljallangan sharoitlarga nisbatan tadqiq qilinayotgan obyektlarning modellarini
shakllantirish. Ushbu manbalarga muvofiq ravishda prognozlarni ishlab chiqishning uchta bir-birini tо‘ldiruvchi usullari (ya’ni bir turdagi usullarning jamlanmasi) mavjud: ekspertlarning bevosita va sirtdan, individual va jamoaviy sо‘rovlariga asoslangan eksper- tiza; ekstropolyatsiya – obyektning avvalgi rivojlanishini о‘rganish va ushbu rivojlanishning о‘tmishdagi va hozirgi kundagi qonuni- yatlarini kelajakka kо‘chirib о‘tish; modellashtirish – о‘zgarishlar- ning mavjud yoki miqyoslari va yо‘nalishlari tо‘g‘risidagi bilvosita ma’lumotlar bо‘yicha kutilayotgan yoki istalayotgan о‘zgarishlarni hisobga olgan holda obyektning modelini shakllantirish va tadqiq etish. Eng samarali prognoz modeli – tenglamalar tizimidir. Model- larning boshqa turlari ham mavjud. Ssenariylar, imitatsiyalar, gra- fiklar, matritsalar va boshqalar.
Prognozlashning keltirilgan usullarining bо‘linishi yetarli dara- jada shartlidir, chunki amaliyotda ular о‘zaro kesishadi va bir-bir- larini tо‘ldiradi. Ularning hech biri о‘z-о‘zicha prognozning ishon- chliligi, aniqligi, uzoqligining ahamiyatli darajasini ta’minlab bera olmaydi. Biroq ma’lum bir birikma holida ular yuqori darajada sa- marali bо‘lishlari mumkin. Masalan, prognoz baholash о‘z ichiga muqarrar ravishda ekstropolyatsiya va modellashtirish unsurlarini qamrab oladi; ekstropolyatsiya jarayonlarini baholash va modellash- tirish unsurlarisiz amalga oshib bо‘lmaydi; modellashtirish oldin- dan baholashni va ekstropolyatsiya qilishni nazarda tutadi. Prog- nozlash amaliyotida prognozlashning 10-15 ta usullari qо‘llaniladi (nazariyada esa ularning bir yuz ellikdan ortiq turlari mavjud), ular- ning ichiga ekspertlarni sо‘rovdan о‘tkazishning bir nechta usulla- ri, shu jumladan, ekstropolyatsion va turli xil prognozlash metodi (shakllanish darajasiga ko‘ra klassifikatsiyasi) Intuitiv (ekspertli) Shakllangan Statistik Komissiya metodi Aqliy hujum metodi, Delfi metodi, Logik Analogiya bo‘yicha Maqsadlar daraxtini qurish Mo- dellar tarmog‘i Maqsadlar daraxti Prognozli graf·Qarorlar daraxti Prognozli ekstropolyatsiya Regression modellar asosida prognoz- lash Indikator va indekslash asosida prognozlash ·Mavsumiy tebra- nishlar prognozi Informatsion modellashtirish Stoxastik modellash-
tirish Tarkibiy modellashtirish kabi boshqa modellarni (ssenariylar, matritsalar, tо‘rli, imitatsion va boshqalar) ishlab chiqishning bir qator usullari kiradi.
Prognoz tadqiqoti puxta tashkillashtirishni talab etadi. Tajriba- ning kо‘rsatishicha, hattoki nisbatan murakkab bо‘lmagan ijtimoiy prognoz uchun ham 5-7 ta mutaxassislardan iborat tadqiqotchilar guruhi va bir necha oylik muddat (odatda, bir kvartaldan yarim yil- gacha) talab etiladi. Boshqa anchayin murakkab prognozlar esa 10- 15 ta mutaxassislardan iborat guruhni (ushbu kattalikdan kо‘proq bо‘lishi maqsadga muvofiq emas va odatda, jiddiy mulohazalarga binoan qilinadi) va 2-3 yillik muddatni (anchayin uzoq muddat umuman olganda prognozning qiymatini tushiradi va ayniqsa, reja oldi ishlanmalari sifatidagi qiymatini ham tushiradi) talab etadi. Tadqiqot guruhining tarkibi:

• 
  Rahbar (g‘oyalar genatori bо‘lsa maqsadga muvofiq bо‘ladi);
  
• 
  Uning 2-3 ta yordamchisi (bittasi tanqidiy fiklashga ega bо‘l- gan – g‘oyalar moderatori bо‘lishi; ikkinchisi konstruktiv fikrlash- ga ega bо‘lgan – g‘oyalar animatori bо‘lishi va uchinchisi tahliliy fikrlashga ega bо‘lgan – g‘oyalarni tizimlovchi bо‘lishi maqsadga muvofiqdir);
  
• 
  1-2 ta ishlab chiquvchi mutaxassis – tadqiqot apparatini yetarli darajada shakllantira oladigan matematiklar;
  
• 
  Kotib - ish yurituvchi.
  

Guruhning 10-15 kishigacha kengayishi yordamchilar sonini kо‘paytirish va ma’lumotlarni yig‘ish hamda qayta ishlash uchun, ya’ni adabiyotlar va manbalarni oldindan referatlashtirish, ekspert- lar va aholi о‘rtasida sо‘rovnomalarni о‘tkazish (amaliyotda aholini sо‘rovnomadan о‘tkazish hozircha nisbatan kam amalga oshiril- moqda), modellarda materiallarni rasmiylashtirish uchun tayyorlash va hokazolar (5-7 kishidan iborat bо‘lgan guruhda bu bilan bevosita rahbar yordamchilari shug‘ullanadilar) bilan shug‘ullanadigan bir nechta yordamchi ishchilarni jalb qilish oqibatida amalga oshadi.
Guruhning bunday tashkillashtirilishi tadqiqotga ilmiy muassa- saning yoki hatto bir qator ilmiy muassasalarning (intervyu oluv-
chilar, kodlashtiruvchilar va hokazolar) boshqa ixtisoslashtirilgan bо‘linmalari kuchlari yordamida tо‘liq “tashqi” xizmat kо‘rsatili- shini nazarda tutadi. Tajribalarning kо‘rsatishicha, ushbu barcha yordamchi xizmatlarni bir tadqiqot guruhi doirasida jamlashga bо‘l- gan intilish ishlab chiqarish intizomi ma’nosidagi juda ham salbiy oqibatlar bilan kechuvchi xizmatchilarning tо‘liq holda yuklanmas- ligiga (tadqiqotning turli sikllari о‘rtasidagi tanaffuslarda muqarrar amalga oshadigan) olib keladi va bu holat tadqiqotning natijalariga ta’sir etmasdan qolmaydi.
Prognozlash asosida kelajak haqidagi ma’lumotlarning uchta bir-birini tо‘ldiruvchi manbasi yotadi:

• 
  tajriba asosida prognoz qilinayotgan hodisaning kelajakdagi holati, rivojlanish istiqbolini baholash, kо‘pgina hollarda yaxshi ta- nish bо‘lgan о‘xshash hodisalar va jarayonlarning misollari yorda- mida aniqlash;
  
• 
  avvalda va hozirgi kunda yetarli darajada yaxshi ma’lum bо‘l- gan hodisalarning rivojlanishining qonuniyatlari, tendensiyalarini kelajakka shartli ravishda davom ettirish;
  
• 
  kutilayotgan tarzda shakllantirilgan yoki istalgan holdagi bir qator shartli о‘zgarishlarga bog‘liq holda rivojlanish istiqbollari ye- tarli darajada ma’lum bо‘lgan u yoki bu hodisalar, jarayonlarning kelajakdagi holati modeli.
  

Yuqoridagilarga muvofiq ravishda prognozlarni ishlab chiqish- ning bir-birini tо‘ldiruvchi uchta usuli mavjud:

• 
  anketalashtirish (intervyu olish, sо‘rovnomalar) – prognoz tavsifidagi subyektiv baholashlarni tartibga solish, obyektlashtirish maqsadida aholi, ekspertlar orasida sо‘rovnoma о‘tkazish. Ayniqsa, ekspert baholashlari katta ahamiyat kasb etadi. Prognozlash amali- yotida aholi о‘rtasidagi sо‘rovnomalar о‘tkazish hozirgi kunda nis- batan kam amalga oshiriladi;
  
• 
  ekstropolyatsiya va interpolyatsiya qilish (jarayonning ikkita ma’lum bо‘lgan muddatlari о‘rtasidagi oraliq qiymatni aniqlash)
  

– kelajakda prognozning oldini olish (prognoz ishlanmalarining retrospetsiya va prospeksiyasi) va prognozning avvalgi muddat- larini asoslash davomiyligida bashorat qilinayotgan hodisaning
kо‘rsatkichlari rivojlanishining dinamik qatorlarini shakllantirish;

• 
  modellashtirish – prognozning oldini olish davridagi о‘zga- rishlarning yо‘nalishlari va miqyoslari haqidagi mavjud bevosita yoki bilvosita ma’lumotlar bо‘yicha bashorat qilinayotgan hodisa- ning taxminiy yoki kutilayotgan о‘zgarishlarini hisobga olgan holda qidiruv va me’yoriy modellarni shakllantirish. Eng samarali prog- noz modeli – bu tenglamalar tizimidir. Biroq ushbu terminning keng ma’nodagi barcha turdagi modellari katta ahamiyat kasb etadi: sse- nariylar, imitatsiyalar, grafiklar, matritsalar, kо‘rsatkichlar tо‘plan- masi, grafik tasvirlar va boshqalar.
  

Prognozlashning keltirilgan usullarining bо‘linishi shartlidir, chunki avval aytilganidek, amaliyotda ushbu usullar о‘zaro kesi- shadi va bir-birlarini tо‘ldiradi. Prognoz baholash muqarrar ravish- da о‘z ichiga ekstropolyatsiya va modellashtirish unsurlarini qam- rab oladi. Ekstropolyatsiya jarayoni baholash va modellashtirish unsurlarisiz amalga oshirilishi mumkin emas. Modellashtirish ol- dindan baholashni va ekstropolyatsiyani nazarda tutadi. Ushbu ho- lat uzoq muddat davomida prognozlashning usullarini mos ravishda tasniflashni qiyinlashtirar edi. Oxirgisini ishlab chiqishni prognoz- lashning yо‘llari, protseduralari, usullari, uslublari, tizimlari, meto- dologiyasidagi yetarli darajadagi noaniqligi ham tо‘xtatib turar edi, ular kо‘pincha birining о‘rniga boshqasi ishlatilar yoki ular о‘rta- sidagi ahamiyatli darajadagi farqlanishlar bо‘lishiga qaramasdan bir xil hodisalar sifatida ishtirok etardi. Oxirgi yillarda bu jihatdan prognozlash usullarini tasniflash uchun ishonchli nazariy bazani ya- ratishga imkon berilgan ahamiyatli darajadagi ishlar olib borildi.
Prognozlash yо‘llari – prognozni ishlab chiqishga bо‘lgan naza- riy yoki amaliy yondashuv shakli, prognozni ishlab chiqish jarayo- nida konkret natijani olishga yо‘naltirilgan bir yoki bir qator mate- matik yoki mantiqiy operatsiyalardir. Protsedura – operatsiyalarning ma’lum bir jamlanmasining bajarilishini ta’minlovchi bir qator yо‘llardir. Usul – murakkab yо‘l bо‘lib, umumiy holda prognozni ishlab chiqishga yо‘naltirilgan oddiy yо‘llarning tartibga solingan majmuasidir. Uslubiyot – bir yoki kо‘pincha bir qator usullarning ma’lum bir birikmasi asosidagi yо‘llar, protseduralar, operatsiyalar,
tadqiqot qoidalarining tartibga solingan jamlanmasidir. Prognoz- lash metodologiyasi – prognozlashning usullari, yо‘llari, tizimlari haqidagi bilimlar sohasidir. Prognozlash uslubi – prognozni ishlab chiqishning bir xil usullari asosida kelajak haqidagi ma’lumotlar- ni olish va qayta ishlashdir. Prognozlash tizimi (“prognozlovchi ti- zim”) – murakkab hodisalar yoki jarayonlarni prognozlash uchun mо‘ljallangan uslubiyotlar, texnik vositalarning tartibga solingan jamlanmasidir. Amaliyotdagi tajriba shuni kо‘rsatmoqdaki, yuqori- da keltirib о‘tilgan usullarning hech biri о‘z-о‘zicha prognozning ishonchliligi, aniqligi, uzoqligining ahamiyatli darajasini ta’minlab bera olmaydi. Biroq ma’lum bir birikma holida ular yuqori darajada samarali bо‘lishlari mumkin.

3.