Tema: Huqıqıy sana hám mádeniyatti qáliplestiriwde huqiqiy tárbiyaniń ornı Kirisiw Temanıń aktuallıǵı

II BAP. HUQIQIY MÁDENIYET QÁLIPLESIWI HÁM ONIŃ TARIYXIY TÚBIRI
2.1. Huqıqıy mádeniyatı hám sanasına qáliplestiriwdiń tariyxıy túbirleri

Ne-ne ullı oyshıl babalarımız jasap ótken danqlı tariyxımızdıń qaysı dáwirin almayıq, jurtımızda ilmiy bilim hám ruwxıylıqǵa, joqarı huqıqıy ań hám mádeniyatqa umtılıw hesh qashan toqtamaǵanın, bul ullı insaniy sapalar xalqımız danıshpanın ólmes tımsalı retinde eń salmaqlı hám quramalı dáwirlerde de ayqın kórinetuǵın bolıp kelgenin kóriwimiz múmkin. Oraylıq Aziya xalıqları, sonday-aq ózbek xalqi kóp mıń jıllıq bay huqıq hám huqıqıy mádeniyat tariyxına iye. Payǵambarımız óliminen keyin islam áleminde jańa nızam hám qaǵıydalardı payda bolıw procesi tóqtadı. Áne sol dáwirden baslap barlıq huqıqıy mashqalalar Quranı Saqıyda hám Payǵambar alayhissalom súnnetlerinen kórsetip berilgen nızam hám qaǵıydalar hal etilip xuquqiy tárbiya beriletuǵın boldı. Islam huqıqlanıwı tiykarınan Quranı Saqıy hám sunneti nabaviya tiykarında qáliplesti hám sunnettiń negizin quraytuǵın hádislerdi jıynap keleshek áwladtı huqıqıy tárbiyalaw zárúrshiligi payda boldı. Dáslepki urınıslar nátiyjesinde Zayd ibn al-Xasanning «Majma' ul-fiqh», Malik ibn Anasdıń «al Muvatga» atlı hám Ahmad ibn Hanbaning «al-Musnad» atlı hádisler toplamları payda boldı. Biraq bul hádislerdiń avtorları ámeldegi hádislerdi saralap taplawdı aldına wazıypa etip qoymasdan, úzliksiz huqıqıy tárbiyaǵa juwap beretuǵın zárúr hádislerdi toplaw menen shegaralanǵan. keyinirek bul hádis ilmi menen shuǵıllanatuǵın ilimpazlar tárepinen dawam ettirildi. Olardan pútkil islam áleminde tán alınǵan «Altı isenimli toplam» ( kutub assahih assitta) dep júritiletuǵın taplamlar bólek orin tutadı. Bular Imom al-Buxoriy hám imom Muslimlerdiń «Jome' as-eń isenimli dep esaplanǵan hádis» (isenimli taplam) an Nasoiy, Abu Dovud, atTermiziy hám ibn Mohjalarning «As sunnan» atlı ádisler taplamlari bolıp tabıladı. Ullı islam alımı, sháriyat huqıqtanıwshısı burhoniddin al-Marg'inoniy Quran hám Ádisti jetilisken iyelep, fiqh-islam yuristligi boyınsha benihoya tereń bilimge iye bolǵan hám huqıqıy tárbiya salasında beqies eń jaqsı ǵáziyneler jaratqan. Ol tálimdi daslep Marg'ilonda, keyinirek Samarqandga kochib barıp, pútkil islam áleminde ataqlı «Al hidoya» shıǵarmasın 573 jılı (1170) ezgan. Bu asar ovrupo xalqlari tillariga tarjima qilinib, katta qiziqish bilan organilganligidan uning kopgina mamlakatlarda hun`un` ilmi rivojiga sezilarli ta`sir korsatganligiga shubha yoq. Jumlada «Al hidoya»ning ingliz tilidan Vishnegorskiy tarjima qilib, N.M.Grodakov tahriri ostida 1893 yili Toshkentda rus tilida nashr etilishi fikrimizning dalilidir. « Al hidoya» bir necha asrlar davomida kop musulmon mamlakatlarida, jumladan, markaziy Osieda huquqiy tarbiyaga doir eng yirik asosiy manbalardan bolib keldi. 1917 yilgi tontarishdan keyin ham, to 1930 yillargacha shariat qonun-qoidalari bekor qilinib, shoro huquq tizimi joriy qilingunga qadar u amalda boldi. 100 Chor Rossiyasi tomonidan Markaziy Osieni zabt etishdan to Oktyabr tontarishgacha mustamlakachilik zulmini otkazishda yaxshi ish bergan hujjatlar 1865 yilgi «Turkiston viloyatini boshqarish haqidagi muvaqqat Nizom», 1867 yilgi « Ettisuv vaSirdare viloyatlaridagi boshqaruv haqidagi Nizom», 1886 yilgi G` Turkiston olkasini boshqarish haqidagi Nizom», Chor Rossiyasi bilan Buxoro amirligi va Hiva xonligi ortasidagi tuzilgan shartnomalar, Turkiston generalgubernatori tomonidan tasdiqlanib, xonlik va amirlik hududidagi rus fuqarolarining huquqlarini, mulklarini, shaxsini ximoya qilish haqidagi huquqiy tarbiyaga oid hujjatlarni organish oquvchilarda katta qizig’ish uyg’otadi.