Tema: Joqarı hám professional tálimde ana tili oqıtıw metodikası menen baylanıslı pánler, olardı tekseriw metodları

I-Bap. Boshlang'ich sinflarda ona tilini o'rgatishning mazmuni va vazifalari
1.1. Ona tili o’qitish metodikasining vazifalari
Ona tili o’qitish metodikasining predmeti zamonaviy pedogogik tehnologiyalar asosiyda ta’lim berish jarayonida ona tilining mavzusiga ko’ra, nutq, yozuv, o’qish grammatika va fonetikani o’zlashtirish asosiyda shakllanadi. Ona tili metodikasi o’zbek tilidan ko’nikma va malakalarni shakllashtirish, grammatikadan va til haqidagi fanning boshqa bo’limlaridan ilmiy tushinchalar tizimini o’zlashtirish qonuniyatlarini o’rgatadi. Bunday o’rganishning eng oson tizimini ishlab chiqish uchun puxta zamin vazifasini bajaradi. Bu tizimhar bir o’quvchini tilga oid bilim, ko’nikma va malakaning zaruriy minimumi bilan ta’minlashi lozim Metodika ta’limga qo’yilgan qator talablarni ya’ni ta’lim berish bilan bir vaqtda o’quvchilarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalash, ularning tafakkurini o’stirishda etarli yordam berish shuningdek ta’limning foydali ixcham bo’lishini ta’minlashga oid talabarni ham hisobga oladi.
Boshlang’ich sinflardan ona tili o’qitish metodikasi amaliy fan sifatida uch vazifani bajaradi.
1.Nimani o’qitish kerak? savoliga javob tayyorlaydi. Demak ta’lim mazmunini, ya’ni bo’shlang’ich sinflar ona tili kursining dasturini belgilab beradi, o’quvchilar uchun darsliklar va turli o’quv qo’llanmalari yaratib beradi, ularni doimiy takomillashtirib muvofiqlik va samaraliligini tekshirib boradi.
2. Qanday o’qitish kerak? savoliga javob tayyorlab beradi. Demak ta’lim berishning metodlari, metodik talablar, mashqlar tizimi u yoki bu qo’llanmasi tatbiq etish tavsiyanomalarini, o’quvchilar amliy ishlarining izchillik tizimini, dars va uning turlarini ishlab beradi.
3. Nega xuddi mana shunday o’qitish kerak? savoliga javob tayyorlab beradi. Bunday ilmiy nuqtayi nazrdan eng foydali metodlarni o’rganish tanlangan metotlarni asoslash tavsiyalarni nazariy tekshirish va boshqalar tushiniladi.Yuqoridagi savollarga berilgan javobdan kelib chiqib yangi pedagogik tehnologiya asosiydagi yondashuvlar esa kafolatlangan natijalar olish imkonini beradi.
Yangi pedagogik tehnologiyalar asosiyda ona tili o’qitish metodikasi ta’limninig turli bosqichlarida o’quvchilarning bilim, ko’nikma va malakalarni darajasini o’rganish yangi xulosalar asosiyda ta’limni takomillashtirish siklini yaratadi. Shu bilan birga nutqiy, orfografik va boshqa tipik xatolarni tekshiradi va ularni oldini oladi, olish, yo’qotish usullarini topadi. Shunday qilib, ona tili o’qitish metodikasi ta’lim berish jarayonida o’quvchilarning bilish faolligini va mustaqilligini, tafakkur va nutqini yaxshi o’stirish bilim, ko’nikma va malakalarning puxta bo’lishini ta’minlaydi, yangi metodik yondashuvlarga asoslanadi.
Ona tili o’qitishning har bir bosqichi o’z xususiyatlariga ega bo’lib, maktabgacha tarbiya metodikasi ona tilini o’rganishda, asosan, bolalarning nutqini o’stirishni, nutqiy mustaqillikni shakllantirishga asoslanadi.
Boshlang’ich sinflarda o’quvchilar nutqini o’stirishdan tashhari, savod o’rgatish metodikasi, yangi elementar o’qish va yozishga o’rgatish qonun - qoidalarga asoslanadi. Bolalarga savod o’rgatish pedogogikasi ijtimoiy hayotda ham juda jiddiy qo’yilgan muammodir. Chunki savodxonlik siyosiy, onglilik uchun, madaniyat uchun ko’rash qurolidir.
O’qish metodikasi. Boshlang’ich sinflarda o’qishning vazifasi, birinchi navbatda, bolalarni tez (me’yorida) to’g’ri, ongli va ifodali o’qish malakalari bilan qurollantirish hisoblanadi.
Grammatika va imlo metodikasi. Bu bilim elementar to’g’ri yozuvga va husnixat o’rgatishni, grammatik tushunchalarni, boshlang’ich imlo malakalarini shakllantirishni o’z ichiga oladi.
O’quvchilar nutqini o’stirish metodikasi. Bu bo’lim boshlang’ich sinflarda alohida o’rin tutadi. Bolalar birinchi marta tilni, nutqni o’quv peredmeti sifatida anglaydilar, ular xohlagan va qiziqqan narsalarnigina emas, balki zaruriy narsa va hodisalar haqida o’ylab, rejalashtirib nutq tuzish zarurligini tushuna boshlaydilar, o’z-o’zlarining grafik shakli bilangina evas, balki leksika, sintaktik va morfologik shakli bilan ham og’zaki nutqdan farq qiladigan yozma nutqni egallaydilar.
Metodika bolalarning nutqini boyitishni, sintaksisi va bog’lanishni, nutqini o’stirishni ham ta’minlash kerak.
Maktablarda ona tili o'rgatishning mazmuni jamiyat rivojlanishining hozirgi bosqichida davlatimizning maktab oldiga qo'ygan vazifasiga moslangan. Bu vazifalar ko'p qirrali bo'lib, ularni bajarish o'quvchilar ongini o'stirishga, ularga g'oyaviy-siyosiy, axloqiy, estetik va mehnat tarbiyasini berishga yo'naltirilgan. Ona tilini o'rgatish natijasida o'quvchilarda o'z fikrini gram m atik to'g'ri, uslubiy aniq, mazm unli, ohangga rioya qilib ifodalay olish va uni imloviy to'g'ri yoza olish ko'nikmalari shakllantiriladi. Bu vazifa o'quv predmeti sifatida o'zbek tilining o'ziga xos xususiyati bo'lib, o'quvchini shaxs sifatida shakllantirishga yo'naltirilgan um um ta’lim vazifalari bilan bog'liq holda amalga oshiriladi.
Ona tili kursida beriladigan bilimlar mazmunini o'zbek tilining tovush tuzilishi va yozma nutqda tovushlami ifodalash usullari haqidagi (fonetik va grafik); so'zlam ing o'zgarishi va gapda so'zlam ing bog'lanishi haqidagi (grammatik, ya’ni morfologik va sintaktik); so'zning morfemik tarkibi va so'z yasalish usullari haqidagi (so'z yasaiishiga doir); so'zlam ing leksik-semantik guaihi haqidagi (lekwww.ziyouz.com kutubxonasi sikologik); o ‘zbek tilining to ‘g‘ri yozuv tamoyillari va tinish belgilarining ishlatilishi haqidagi (orfografik va punktuatsion) bilimlar tashkil etadi. Bu bilimlar, birinchidan, grammatik, fonetik, so‘z yasalishiga oid tushunchalarda, ikkinchidan, grafik, orfografik, punktuatsion qoidalarda namoyon boMadi. Bundan tashqari, o'zbek tili kursi fonetik, grafik, morfologik, sintaktik va boshqa ko'nikm a va malakalarni ham o ‘z ichiga oladi.
Tilni o‘rganish jarayonida o‘quvchilarda boshqa ko'pgina o ‘quv predmetlari uchun umumiy bo'lgan ko‘nikmalar (predmetlararo ko'nikmalar) ni hosil qilish ustida ham ish olib boriladi. Pedagogikada bunday predmetlararo ko‘nikmalarga analiz, sintez, abstraktlashtirish (til hodisalarini fikran tasawur etish), umumlashtirish, guruhlash, taqqoslash kabilar kiradi. Ushbu ko‘nikmalami o'quvchilarda shakllantirish ustida maqsadga muvofiq ishlash ulaming o‘quv faoliyatini faollashtirishga, bilimlarini muvaffaqiyatli egallashlariga imkoniyat yaratadi. Ona tili kursidan hosU qilinadigan maxsus ko'nikmalar bilan predmetlararo ko'nikmalar, birbiridan ajratilmagan holda o'quv-tarbiyaviy jarayonda shakllantiriladi.
Beriladigan bilim va o'quvchilarda hosil qilinadigan maxsus ko'nikm alar maktab dasturlari va davlat ta ’lim standartida qayd etilgan.
Boshlang'ich sinflarda o'rganish uchun tilni ongli egallashga va o'quvchilarda grafik va imloviy malakalarni shakllantirishga zamin bo'ladigan bilimlar tanlangan. Fonetika va grafika sohasida o'quvchilar so'zning tovush tarkibini, unli va undosh tovushlarning o'ziga xos xususiyatlarini, so'zda tovushning ma’noni farqlashdagi ahamiyatini to'g'ri tushunishga imkon beradigan bilimlarni o'zlashtiradilar, shuningdek, ularga so'zning tovush va grafik shakli o'rtasidagi nisbat (bog'lanish)ni ongli aniqlash, so'zni to'g'ri yozish imkoniyati yaratiladi. Morfologiya sohasidan ham so'zni ongli o'zlashtirish, uni to'g'ri ishlatish uchun katta amaliy ahamiyatga ega bo'lgan bilimlar tanlangan. Boshlang'ich sinf o'quvchilari 1-sinfdan boshlab so'z turkumlari (ot, sifat, son, olmosh, fe’l)ni har xil saviyada o'rganadilar.
Sintaksisdan dasturga nutq birligi sifatida gap haqidagi, gapda so'zlam ing bog'lanishi, bosh va ikkinchi darajali bo'laklar haqidagi bilimlar kiritilgan. So'zning morfemik tarkibi yuzasidan har bir morfemaning muhim belgilarini, ularning ahamiyati va so'zda birbiriga ta’sirini boshlang'ich sinf o'quvchilari tushunadigan va so'zlarni to 'g 'ri yozishda foydalanishlari uchun zarur bo'lgan hajmda m a’lumot berilgan.
Dasturda „Leksika“ bo'lim i alohida berilmagan, am m o o'quvchilar so'zlam ing leksik-semantik guruhlari (sinonimlar, antonim lar) haqida, ulam ing leksik m a’nolari haqida so'z turkumlari va so'z tarkibini o'rganish jarayonida m a’lumot oladilar.
Boshlang'ich sinflar ona tili kursi 1—4-sinflarda tilning ham m a tom onlarining o'zaro bog'liq holda o'rganilishi hisobga olinib tuzilgan, har bir sinfda fonetika, leksika, grammatika va so'z yasalishi haqida elem entar bilim beriladi. Kursning bunday qurilishi tilning barcha tom onlarini bir-biriga o'zaro ta ’sir etadigan bir butun hodisa sifatida o'rganishni taqozo etadi. Tilni o'rganishga bunday yondashish ta ’lim jaryonini o'quvchilar nutqini o'stirish vazifasini hal etishga yo'naltirish imkonini beradi.
Dasturning „Grammatika, imlo va nutq o'stirish" bo'limi har bir sinfda quyidagicha qismlarni o'z ichiga oladi: „Tovushlar va harflar", „So'z", „Gap", „Bog'lanishli nutq“ . Asosiy mavzular bosqichli izchillik tamoyiliga asoslanib. har to'rt sinfda o'rganiladi. Har bir sinfda yetakchi m avzular ajratiladi. 1—2-sinfda fonetika va grafikaga oid mavzulami o'rganishga katta o'rin beriladi, chunki o'quvchilar o'qish va yozish jarayonini egallaydilar. 3-sinfda so'zning morfemik tarkibi va gapni o'rganish muhim hisoblanadi. So'z yasalishiga doir bilimlar asosida o'quvchilarda so'zning leksik m a’nosiga, undan nutqda foydalanishga ongli munosabat o'sadi. 4-sinfda so'z turkum larini o'rganish birinchi o'ringa qo'yiladi (morfologik bilim chuqurlashtiriladi, otlam ing egalik va kelishik qo'shim chalarini, fe’llarning tuslovchi qo'shim chalarini to 'g 'ri yozish malakalari shakllantiriladi).
Bog'lanishli nutq ustida to 'rt yil davom ida gram m atik va orfografik m ateriallarni o'rganish bilan bog'liq holda reja asosida ish olib boriladi.
Ona tili darslarida til hodisalari m a’nosi (semantikasi), qurilishi, vazifasi jihatidan o'rganiladi.
O'zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgan kundan boshlab jam iyatni isloh qilish siyosatini kun tartibiga qo'ydi. Barcha sohalardagi kabi ta ’lim sohasini isloh qilish siyosati ham izchillik bilan amalga oshirila boshlandi.
Boshlang'ich ta’lim bo'yicha Yangi tahrirdagi Davlat ta ’lim standard ham mustaqillik davridagi tajribalar natijasi sifatida maydonga keldi. U boshlang'ich ta’lim darsliklari va m etodik qo'llanm alarining vangi avlodini yaratishda dasturulamal vazifasini o'tam oqda.
Boshlang'ich ta’lim Davlat ta’lim standartining ,,Kirish“ qismida „Boshlang'ich ta ’lim jarayoni bolaning mantiqiy tafakkur qila olish salohiyati, aqliy rivojlanishi, dunyoqarashi, kommunikativ savodxonligi va o'z-o'zini anglash salohiyatini shakllantirishga, jism onan sog'lom bo'lishga, moddiy borliq go'zalliklarini his eta olishga, go'zallik va nafosatdan zavqlana olish, milliy urf-odatlarni o'zida singdirish va ardoqlash, ularga rioya qilishga o'rgatadi", — deb alohida ta ’kidlangan.
Boshlang'ich ta’lim oldiga qo'yilgan bu kabi talablarni amalga oshirish ta ’lim mazmunini aniq belgilab olishni, o'qitishga yangicha yondashuvni taqozo etadi.
Davlat ta’lim standartida ta’kidlanganidek, „Boshlang'ich ta’lim bosqichida davlat va jamiyat tom onidan qo'yiladigan talab‘‘da ta ’lim sohalari bo'yicha o'zaro muvofiqlik, mutanosiblik, uyg'unlik to'la ta ’minlangan bo'lm og'i kerak. Shu jihatdan boshlang'ich ta’lim standartini belgilash ta’lim jarayonining tarkibini va xuddi shu tarkib komponentlarining m azm unini modern izatsiyalash, boshlang'ich ta ’lim jarayonida yangi, zamonaviy pedagogik texnologiyani qo'llash imkonini beradi.
Boshlang'ich sinflarda ona tili ta’limi mazmuni ta ’limning mazkur bosqichiga qo'yilgan talablardan kelib chiqib belgilanadi.
„Ta’lim to'g'risida“gi qonunda „Boshlang'ich ta’lim umumiy o'rta ta ’lim olish uchun zarur bo'lgan savodxonlik, bilim va ko'nikma asoslarini shakllantirishga qaratilgandir", deyiladi. Shundan kelib chiqqan holda „Boshlang'ich sinflarda ona tili ta’limining maqsadi, vazifalari sifatida DTSda quyidagilar belgilab berilgan:
1. ...bolaning tafakkur qilish faoliyatlarini kengaytirishga, erkin fikrlay olish, o'zgalar fikrini anglashi, o'z fikrini og'zaki va yozma ravishda bayon qila olishi, jam iyat a’zolari bilan erkin muloqotda bo'la olish ko'nikm a va malakalarini rivojlantirish.
2. ...o'z fikrini savodli, mantiqiy izchillikka rioya qilgan holda bayon eta olishga o'rgatish.
3. ...yozma nutq belgilarini talaffuzda ifodalash, matnni ifodali o'qiy olish ko'nikmasini shakllantirish.
4. O'qish sur’atini oshirish, ta’limning shu bosqichi uchun xos bo'lgan sidirg'a o'qishni egallashlariga erishish.
5. Fikmi yozma bayon etish bo'yicha belgilangan quyidagi ko'nikmalarni egallash:
a) fikrning mantiqiy izchillikda ifodalanganligi;
b) tavsifning mavzuga muvofiqligi va mukammalligi;
d) tavsifda tilning ifoda vositalaridan foydalanish darajasi;
e) imloviy savodxonlikni egallashlariga erishish [2]. Bularni amalga oshirish ona tili ta ’limi siklidagi fanlam ing, ya’ni savod o'rgatish, o'qish va ona tilining vazifasidir. Bu vazifalarni ado etish ko‘p jihatdan ta’lim mazmunni to ‘g‘ri belgilashga bog'liq. Ona tili ta ’limi mazmuni aniq va ilmiy-nazariy jihatdan to'g'ri belgilansagina, oldinga qo'yilgan talablar to'liq bajariladi. M a’lumki, DTSida belgilab berilgan ona tili ta’limi mazmuni aniq mavzular va til materiallari asosida dastur va darslikda o 'z ifodasini topadi. U lar biri ikkinchisining ijrochisi bo'lib, bir-biriga muvofiq kelishi lozim. Xulosa qilib aytish mumkinki, boshlang'ich sinf ona tili mazmuni metodist olim lam ing ko'p yillik kuzatishlari, tajribalari, tajriba natijalarining tahlili asosida takomillashtirilib kelinmoqda. Ayniqsa, ona tili o'qitishning amaliy ahamiyatiga alohida e ’tibor qaratilmoqda.

2.