Tema: Joqarı hám professional tálimde ana tili oqıtıw metodikası menen baylanıslı pánler, olardı tekseriw metodları

Túsinikli bolıw principi degende oqıwshınıń jas ózgesheligine, bilim dárejesine, kónligiw muǵdarına, turmıs tájriybesine, qabıl ete alıw múmkinshiligine, baǵdarlamalıq talapqa sáykes keletuǵın materiallar menen támiyn etiw,ol ústinde jumıs isley alıwı názerde tutıladı. Sebebi 2-klass oqıwshısı menen 3-klass oqıwshısınıń qabıl etiw uqıbı teńdey emes.Sonlıqtan,usınday ayırmashılıqtı este tutıp, olardıń múmkinshiliklerin eske ala otırıp, tildiń materialların usınıw ǵana jaqsı nátiyje beredi. Ótiletuǵın materiallardıń teoryalıq, ámeliy tárepleri oqıwshınıń túsinip islewine sáykes kelse ǵana , olardıń belsendiligi payda boladı, nátiyjede oqıwshınıń óz betinshe jumıs islew múmkinshiligine jaǵday tuwıladı.
Oqıtıwshı oqıwshınıń belsendilik, óz betinshe isley alıwshılıq uqıbın rawajlandırıp otırıwı da didaktikalıq principtiń biri. Oqıwshıda mektepke keliwi menen oqıw procesine belsene qatnasıw, bilim, oǵan kónligiw isine qatnasıw, onı durıs ózlestiriw, ózinshe isley alıw isiniń dáslepki basqıshı payda boladı. Eger oqıwshıda bolǵan bul qumarlıqtı tez túsinip, onı arman qaray rawajlandırıp otırmasaq, balalardaǵı intalılıq, qızıǵıwshılıq páseyip ketedi. Bul jaǵday oqıtıwshı oqıwshınıń dáslepki kelgen kúninen baslap oqıw isine bolǵan qızıǵıwshılıǵın qollap-quwatlap, jumısqa belsene qatnasıwın tárbiyalap otırıwı kerek.
Ekinshi bir jaǵday, bala islewge tiyisli jumısınıń maqsetin, ne islew kerek ekenligin, qalay islew kerek ekenligin túsinbegen jaǵdayda da sabaqqa qızıǵıwshılıǵı kemeyedi hám oǵan belsene qatnasa almaydı. Sabaqqa belsene qatnaspasa berilgen materialdı durıs, tolıq qabıl ete almaydı, bul jaǵday oqıtıwshı tárepinen berilgen hár qanday jumıstı ózinshe isley almawına alıp keledi. Bulardıń barlıǵınıń bir-birine baylanıslı bolıwı oqıtıwshınıń hár tárepleme qatnas jasawın talap etedi. Oqıwshı klasta oqıw procesine dıqqacız tıńlawshı retinde qatnaspawı tiyis. Al dıqqat penen tıńlaw,tıńlaǵanı ústinen qadaǵalaw, tolıq túsiniw, oqıtıwshı yamasa joldasları tárepinen islenip atırǵan islerdi analizlep,klassifikaciya jasaw,sistemalastırıp otırıw, solardıń tiykarında bir juwmaqqa kelip otırıwı tiyis. Bul oqıwshınıń iskerlik penen qatnasıwına, keyin ózinshe isley alıwına jaǵday tuwdıradı.Oqıwshıdaǵı payda bolatuǵın iskerlik,sabaq procesinde túsiniw,dálillep biliw,durıs talqılay alıw usaǵan uqıbın rawajlandırıp barıw-oqıwshınıń sabaqta belsendiliginiń kelip shıǵıwınıń dáregi.
“...Eger biz anıǵınan keletuǵın bolsaq,ulıwma alǵanda,balalar tek forması,boyawı, sesti seziwi arqalı ǵana oylay aladı”,-degen K.D.Ushinskiydiń klassikalıq sıpatlamasın oqıtıwshı hesh waqıtta esinen shıǵarmawı tiyis.
Sabaq procesinde kórsetpelilik principin iske asırıwda kórsetpeli qurallardı paydalanıwdıń hár qıylı túrleri menen usılların iske qosıwǵa tuwra keledi. Hár bir temanıń maqsetine,oqıw materiallarınıń xarakteri menen mazmunına, sabaqtıń basqıshına sáykes tiyisli orınlarında nátiyjeli paydalanǵanda ǵana kútilgen nátiyjege erisiw múmkin. Ásirese grammatikalıq, orfografiyalıq túsiniklerdiń abstrakt túrde bolatuǵının eske alsaq, sonıń menen birge baslawısh klass balalarınıń turmıs tájriybeleriniń azlıǵın oǵan qossaq,sabaq ótiwde kórsetpelilik principin basshılıqqa alıwdıń áhmiyeti ayqınlana túsedi. Sonlıqtan kórsetpelilik principin basshılıqqa alıp oqıtıw oqıwshılardıń teoryallıq materiallardı jeńil, sapalı ózlestirip alıwına sabaqqa belsendi qatnasıwına, teoryalıq materiallarǵa baylanıslı jumıslardı ámeliy isler menen baylanıstırıp otırıwǵa, sabaq ústinde oqıwshılardıń qızıǵıwshılıǵın keltirip shıǵarıwǵa, oqıwshılardıń dóretiwshilik qushtarlıǵınıń payda bolıwına (ózinshe gápler dúziw,tekstler dúziw, sózler boyınsha klassifikaciya jasay alıw,hár qıylı temaǵa baylanıslı qısqa gúrriń, bayanlamalar dúziw, qısqa shıǵarma jazıw, baylanıslı oylay biliw, temaǵa baylanıslı sózlik, túsindirmeler beriw jumısların islew hám t.b) keń múmkinshilikler tuwadı. Bul ushın kórsetpeli qurallar didaktikalıq talaptan shıǵıp, sabaqtıń maqseti menen mazmunına, oqıwshılardıń túsiniwine, tájriybesine sáykes bolıp, olardı estetikalıq jaqtan ilhamlandıra alıwǵa yiykar bolatuǵınday talapqa juwap beriwi tiyis. Kórsetpelilik principin qálegen sabaqta qollana beriw shártli emes, al qıyın dep tabılǵan materiallardı oqıwshılardıń durıs, tolıq ózlestirip alıwına jaǵday jasaw maqsetinde ǵana basshılıqqa alıw kerek.
Baslawısh klaslarda ana tilin oqıtıwda nátiyjege erisiwde jáne bir basshılıqqa alatuǵın didaktikalıq princip-sistemalılıq hám izbe-izlilik principi. Til materialları sistemalılıqtı , izbe-izlikte oqıtıwdı talap etedi. Bul oqıwshılardıń durıs túsiniw, tıyanaqlı bilim alıw, oǵan kónligip, hár qıylı ámeliy jumıs islewinde járdem etedi,úyreniwdiń zańlılıǵı da usıǵan súyedi. Bul ushın oqıtıwshı baǵdarlamanı basshılıqqa alıp, beriliwge tiyisli bilim kóleminen sırtqa ketpey turaqlı, izbe-izlik penen oqıtıw principin basshılıqqa aladı. Bunday jaǵdayda oqıwshı alıwǵa tiyisli tálim-tárbiya, kónligiwin logikalıq baylanısta ózlestiriwine múmkinshilik aladı. Jańa material menen ótken materialdı hár waqıt tıǵız baylanıstırıp barıwına múmkinshilik boladı.
Oqıwshı hár bir grammatikalıq qubılıstı durıs ózlestiriw ushın olar arasındaǵı usaslıq penen ayırmashılıqtı oqıtıwshı salıstırıw arqalı bilim beredi. Oqıwshılardıń ózinshe hár bir temanıń ayırmashılıǵın túsinip alıwında, bir-birinen ózgesheligin túsindiriwde didaktikalıq principler qollanıladı. Máselen, dawıslı ses penen dawıssız sesti túsindiriwde, bul ekewi de tilimizdiń seslik sistemasın quraytuǵının salıstırıp kóriwge boladı. Yamasa atlıq penen kelbetlik ,kelbetlik penen ráwish hám t.b. Sonlıqtan oqıtıwshı oqıwshıǵa baǵdarlamalıq materialdı túsindiriwde izbe-izlik sistemalılıq principin basshılıqqa ala otırıp túsindiriwi-oqıwshılardıń izbe-izlik penen sistemalı bilim alıwına múmkinshilik beredi.
Bul princip baslawısh klaslarda sabaq procesinde klass aralarındaǵı temalar menen temalar arasındaǵı baylanıslarda basshılıqqa alınadı. Máselen, 2-klass penen 3-klass arasında, 2-klass penen 4-klass arasındaǵı baǵdarlamalıq materiallardı túsindiriwde, sonıń menen bir klastaǵı ótiletuǵın atlıq penen feyildi túsindiriwdiń barısında bir- biri menen baylanıstırıw principin qollanıw kerek. Sebebi, hár bir klasti oqıtatuǵın oqıtıwshı oqıwshılarınıń kelesi klasqa ótkende tıyanaqlı bilim alıp barıwına ǵamxorlıq jasap, keyingi klasta alǵan biliminiń sol klasta alatuǵın bilimi menen kónligiwine tiykar bolıwına erisedi. Bunı iske asırıwda baylanıslılıq hám kelesheklilik principin qollanıw kerek.