Tema: Kánshilik jumislardiń ratsional jónelisi Jobasi

TEMA: Kánshilik jumislardiń ratsional jónelisi
Jobasi:

1. 
   Ka’nshilik haqqinda mag’liwmat
   
2. 
   Kánshilik jumisindaǵı dáwirler haqqinda
   

Paydalı qazilma kánlerin ashıq usılda qazib alıw tikkeley jer júzinde turıp ámelge asıriladı. Usınıń sebepinen bul usılda kán qazıw tariyxı uzaq ótken zamanǵa barıp taqaladı. Sebebi áyyemnen adamlar jer júzine shıǵıp qalǵan yamasa jer júzinen azimaz tereńlikte jaylasqan kánlerdi qol kúshi menen qazib alǵan. Kán qazıw tereńligi asıp barǵan sayın paydalı qazilma kánlerin qazib alıw ushin daslep onıń ústin qaplap jatqan qoplama jınıslardı alıp tastap, paydalı qazilma jatqizig'in ashıw kerek bolǵan. Bul jumıstı orınlaw úlken miynet hám ǵárejet talap etken. Natijede kánlerdi ashıq usılda qazib alıw uzaq múddet dawamında toqtap qalǵan hám XIX ásirdiń aqırlarına kelip, kán qazıw processlerin mexanizatsiyalaw tiykarında qayta tiklene baslaǵan. Sodan berli, ásirese, XX ásirdiń ortalarına kelip dúnyada ashıq usılda kán qazıw jumısları úzliksiz keńeyip barǵan. Mısalı, 1950- jılda ashıq usılda qazib alınǵan kómir muǵdarınıń ulıwma qazib alınǵan ko'mirdegi úlesi 11 % ti quraǵan bolsa, 1980- jılǵa kelip 38% ke asqan, Ózbekstanda bolsa 80 % ti quraǵan. Sol dáwir ishinde ruda kánlerin ashıq usılda tabıwdıń úlesi 44% ten 80-85% ge shekem kóbeygen. Ózbekstan Respublikasinda kánlerdi ashıq usılda qazib alıw 1947- jıldan baslanǵan bolıp, házirgi waqıtta kómir, metal kánlerinen qazib alınǵan paydalı qazilmalardin' úlken bólegi (85-90%), tábiy qurılıs materialları kánleriniń barlıǵı (100 %) ashıq usılda qazib alınıp atır. Ashıq kán jumıslarınıń qısqa waqıt ishinde tez rawajlanıwı ashıq kán kárxanalarında islep shıǵarıw processlerin joqarı ónimlilikke iye bolǵan kán-transport úskeneleri menen mexanizatsiyalaw nátiyjesinde ámelge asip atır. Karyer (razrez) lerde jańa texnika qollanıliwı áqibetinde kán jumısların alip barıw texnologiyası hám karyerdiń ólshemleri barǵan sayın rawajlanıp baratır. Házirgi waqıtta tereńligi 500-­! " 700 m hám odan da tereń bolǵan karyerlerdi qurıw proektlestirilmekte. Tekshelar bálentligi 10-12m den 40 m ge shekem asıwına múmkinshilik jaratılǵan. Transportsiz hám transport-awdarmalitexnologik sxemalardıń keń qollanıliwı tiykarında qazıw jumıslarınıń jedellik dárejesi asıp, karyerdin’ jıllıq tereńlesiw tezligi 15-20 m uyımlastırıp atır. Nátiyjede karyerlerdin’ jıllıq ishlep shıǵarıw quwatı joqarı bolıp atır.

Ashıq kán jumısları tiykarında paydalı qazilma kánlerin qazip alıwdı jáne de rawajlandırıw tómendegi jónelisler tiykarında ámelge asıriladı :
- ámeldegi hám qurılatuǵın jańa karyerlerdin’ jıllıq islep shıǵarıw quwatın 10 -20 hám odan da joqari mln tonnaǵa shekem asırıw ;
- jumsaq hám bos kán jınısların qazib alıwda úzliksiz isleytuǵın kompleksler (sonday-aq, rotorli ekskavatorlar kompleksi) in qóllaw
- qoplama jınıslar qazib alınǵan boslıqta shómishtiń kólemi 40 -100 m 3, strelasinin’ uzınlıǵı 100-150 m bolǵan draglaynlar arqalı jaylastırıw texnologiyasın keńeytiw;
- qazib alınǵan qattı kán jınısları hám paydalı qazilmalarni karyerdin’ ózinde surilma (jıljıtılatuǵın ) digirmanlarda maydanlanǵan massanı konveyerler menen transport etiwge tiykarlanǵan apparat - rotor texnologiyasın qóllaw
- kán-transport úskeneleriniń jańa modellerin keń engiziw; SBSH-320 markalı burǵılaw stanogi, EKG-20, elektr ju’ritkishli, EG12. 5, EG-20 gidravlik ju’ritkishli ekskavatorlar, shómishiniń kólemi 25 m3 bolǵan jukleytuǵın mashina, júk kóteriw quwatı 110 -180-250 t bolǵan avtoag'dargichlar hám basqa jańa texnikanı qóllaw ;
- jol qurıw hám basqa járdemshi islerdi tolıq mexanizatsiyalaw;
- basqarıwdıń avtomatikalıq sistemalarınan paydalanıw hám karyerlerde engiziletuǵın ilajlar joybarın dúziwde matematik usıllar hám EEMden keń paydalanıw.
Joqarıda belgilengen texnikalıq jónelislerdi óndiriske qollanıw qılıw ashıq kán jumısları natiyjeliliginiń jáne de joqarı bolıwın támiyinleydi. Ashıq kán jumısları eki tiykarǵı jumıslardan, yaǵnıy qorlama jınıslardı qazib alıw (kán yotqizig'ining ústin ashıw ) hám tikkeley paydalı qazilmani qazib alıw jumıslarınan tashkil tabadi. ­ Paydalı qazilma yotqizig'ini ashıw jumısları nátiyjesinde tikkeley paydalı qazilmani qazib alıwǵa múmkinshilik jaratıladı. Ashıw jumısların aparıw tiykarında karyer tashkil toradi. Karyerda ashıw jumısları waqıt hám mákan boyınsha qazıw jumıslarınan o'zdirib atqarıladı (5. 1- súwret).Tikkeley paydalı qazilmani qazib alıw jumısları paydalı qazilma yotqizig'i ústindegi qorlama jınısları qazib alınǵandanso'ng baslanıwı, karyerning barlıq baǵdarları boyınsha ólshemi úlken bolıwı sebepli ol jaǵdayda joqarı ónimlilikke hám ólshemlerge iye bolǵan úskenelerdi qóllaw múmkinligi, qorlama jınıslar hám paydalı qazilmani ekskavatorlar arqalı qazib alıw ashıq kán jumıslarınıń tiykarǵı belgileri esaplanadı.
Kán jınıslarınıń texnologiyalıq ózgeshelikleri hám ashıq usılda qazib alınatuǵın kánlerdi jatıw sharayatları. Túpkilikli kán jınısları (magmatik, metomorfik hám shógindi jınıslar ) hám olardı qorlab jatqan ústeme jınıslar kán qazıw jumıslarınıń obiektleri esaplanadı. Bul jınıslardıń ózgeshelikleri tiykarında olardı qazib alıwshı hám qayta isleytuǵın úskeneler tańlap alınadı. Kán jınıslarınıń bosoqligi, jumsaqlıǵı, rishiqligi, yarım qoyasimon, qoyasimon hám olardıń bólekdorligi sıyaqlı ózgeshelikleri kán jınıslarınıń tiykarǵı qásiyetleri bolıp tabıladı. Kán jınıslarınıń bosoqligi hám jumsaqlıǵı olardı dızbekten daslep maydalamasdan túrli kán qazıw mashinaları járdeminde ańsatlıq penen ajıratıp alıw múmkinligi menen xarakterlenedi hám olardaǵı bólekshelerdiń óz-ara ilashish kúshi 0, 03-0, 05 Mpa den úlken bolmaydı. Iri jınıslar (qattı saz, bar, toshko'mir hám gúńgirt kómir) kán qazıw mashinaları menen, daslep maydalamasdan jınıs dızbekinen tikkeley ajıratıp alınadı. Bul jınıslar tekshe bálentligi 10 -20 m qıyalıq tegisligi múyeshi 60 -70 0 ge shekem bolǵanda tekshe turaqlılıǵındı támiyinleydi. Yarım qoyasimon jınıslardı qazib alıw rortlatish tiykarında, daslep maydalap, keyin qazib alıwdı talap etedi. Bul jınıslardı nuragan magmatik, metomorfik, sol ningdek, shógindi jınıslar (gillangan slaneslar, qumtoshlar, gemotit kón, mergellar, arglitlar, alevrolitlar, toshko'mir vaturli gúńgirt kómirler) quraydı. Qoyasimon jınıslar dızbekten tek rortlatib, maydalap ajıratıp alınadı. Bul jınıslarǵa magmatik, metomorfik (granitler, kvarsitlar, bazaltlar, gabbro, siyenitlar, kolchedanlar), sonıń menen birge, birpara shógindi jınıslar (qumtoshlar, rishiq hák taslar, qumli konglemeratlar hám basqalar ) kiredi. Buzılǵan (maydanlanǵan ) kán jınısları jarıqqoqlik dárejesi, bólekdorligi hám bóleklerdiń rishiqligi menen xarakterlenedi. Bul jınıslardıń ko'rchish koefficiyenti (maydanlanǵanda dızbektegi kólemine salıstırǵanda kóreyishi) olardıń qásiyetlerine kóre túrlishe boladı. Mısalı, buzılǵan shashilma jınıslardıń ko'rchish koefficiyenti 1, 4-1, 65 hám odan ko'rroq bolıwı múmkin; buzılǵan jarıqqoq jınıslardıń ko'rchish koefficiyenti 1, 03-1, 05 ke teń bolıp, qıyalıq múyeshi úlken bolǵan jınıs úyinleriniń turaqlılıǵın támiyinleydi. Jınıslardıń bólekdorligi bólektiń uzınlıq sızıǵı boyınsha ortasha ólshemi menen anıqlanadı hám bes kategoriyaga bólinedi. Birinshi kategoriyadagi bóleklerdiń ortasha uzınlıǵı (lo'r) 10 sm ge shekem bolsa, besinshi kategoriyadagi bóleklerdiń ortashauzunligi 70-90 sm ni quraydı. Túrli kán-geologik sharayatlarda jatqan hám túrli formaǵa iye bolǵan paydalı qazilma kánleri ashıq usılda qazib alınıwı múmkin. Jer júzine salıstırǵanda jaylasıwına kóre paydalı qazilma yotqizig'i tikkeley jer júzine shıqqan yamasa yurqa ústeme jınıslar menen­! % qorlangan, jer júzine salıstırǵanda talay tereńde jaylasqan, teralik yamasa taw yonbag'riga jaylasqan hám de bólekan jer júzi júzesinen rastga hám bólekan teraga jaylasqan kán túrleri kórinisinde boladı. Qıyalıq múyeshi boyınsha paydalı qazilma yotqizig'i gorizontal yamasa yotiq (qiyaroq) - 0 den 10 -15 0 ge shekem; qıya - 100 dan 300 ge shekem ; oǵada qıya -300 kóriniste boladı.

Qalıńlıq boyınsha paydalı qazilma yotqizig'i yurqa - 2-3 mgacha, kishi qalıńlıq - 10 -20 m ge shekem ; ortasha qalıńlıq -20 -30 m; qalıń -30 -50 m hám odan qalıń túrlerge ajratıladı. Strukturalıq dúzilisi boyınsha paydalı qazilma yotqizig'i ápiwayı bir komronentli hám quramalı soqır komronentli boladı. Ápiwayı bir komronentli paydalı qazilma yotqizig'idagi paydalı komronent yotqiziq denesi boylap birdey tegis tarqalǵan yamasa dene boylap túrler boyınsha tegis emes tarqalǵan bolıwı múmkin. Kán jınısları hám paydalı qazilmalarning joqarıda keltirilgen qásiyetleri olardı qazib alıw texnologiyası sxemasın hám de qazib alıwshı, sonıń menen birge, tasıw quralların tańlap alıwǵa tásir kórsetiwshi faktorlar esaplanadı. 5. 3. Kán-texnikalıq maǵlıwmatlar hám karyerning elementleri Kómir hám basqa paydalı qazilmalarni qazib alıw ushın jer júzinden turıp atqarılatuǵın barlıq islep shıǵarıw processleri kompleksi ashıq kán jumısları dep ataladı. Paydalı qazilma yotqizig'ini qazib alıwda daslep onıń ústindegi qorlama jınıslar alıp taslanadı hám paydalı qazilmaga jetip barıladı. Onıń ushın túrli ashıq kán jer astınan qazılǵan tar jolı ótiledi. Kandi ashıq usılda qazib alıw ushın xızmet etetuǵın ashıq kán jer astınan qazılǵan tar jolınıń kompleksi karyer dep ataladı (kómir kánlerinde bolsa, razrez dep ataladı ). Bir karyer arqalı qazib alıwǵa ajıratılǵan paydalı qazilma koni yamasa onıń bir uchastkası karyer maydanı, karyerning tiykarǵı obiektleri ushın ajıratılǵan maydan bolsa, jer ajıratılǵan qarjı dep ataladı jáne bul karyer maydanına salıstırǵanda bir neshe ret úlken boladı (5. 2- súwret). Karyer terasi jer júzi menen shegaralanadı. Qaptal táreplerdegi karyerni shegaralaytuǵın tekshe tárizli tegislikler karyer pag’ana, karyerning tereńligi boyınsha shegaralaytuǵın tegislik­! karyer tiykari dep ataladı. Karyer yonbag'rining jer júzi menen kesilisiw chizig'I bolsa, ústki shegarası dep ataladı. Karyerning ústki hám ostki shegaraları arqalı shártli túrde ótkerilgen tegislik karyer qiyaligi dep júritiledi. Karyer qiyaligi menen gorizontal tegislik ortasında payda bolǵan múyesh qıyalıq múyeshi dep ataladı. Kán qazıw jumısları alıp barılatuǵın karyer yonbag'ri jumısshı pag’ana, tek transrort quralları háreketleniwine xızmet qiluvchi janbawır bolsa, islemeytuǵın pag’ana dep ataladı. Karyer hasası menen ústi ortasındaǵı ortasha aralıq karyer tereńligin quraydı. Kánlerdi ashıq usılda qazib alıwda kán yotqizig'i hám qoplama jınıslar gorizontal qatlamlarǵa bólinedi. Ústki qatlamdı ostki qatlamnan o'zdirib qazib alınadı. Usınıń sebepinen karyer yonbag'ri tekshesimon kóriniske iye boladı. Tekshe ta’rizli kóriniske iye bolǵan kán jınısları qatlamı tekshe(pag’ana) dep ataladı. Tekshe karyerning tiykarǵı elementlerinen biri bolıp, onıń bálentligin tuwrı anıqlaw ol jaǵdayda atqarılatuǵın processler natiyjeliligin támiyinleydi. Tekshe da qatar elementlerge iye bolıp, onıń bálentligi boyınsha ústin shegaralaytuǵın gorizontal tegislik tekshe ústki maydanı, astın shegaralaytuǵın tegislik bolsa, tekshe ostki maydanı dep ataladı. Tekshe qaptal tárepin qazib alınǵan boslıq menen shegaralaytuǵın qıya tegislik tekshe qiyaligi dep ataladı. Tekshe qiyaligi menen gorizontal tegislik ortasında payda bolǵan múyesh tekshe qıyalıq múyeshi dep ataladı. Tekshe ostki hám ústki tegislikleri ortasında ótkerilgen tik sızıq uzınlıǵı tekshe bálentligi dep júritiledi. Tekshe ústki maydanın qazib alınǵan boslıq menen shegaralaytuǵın sızıq tekshe ústki qırı. Zamanagóy karyer (razrez) larda tekshe bálentligi (N) 10 -15 m, ayırım jaǵdaylarda bolsa, 20 -40 m ni quraydı ; tekshe jumısshı maydanınıń keńligi 40 -50 m hám odan keń boladı ; tekshe qıyalıq múyeshi 65-80° ni quraydı. Karyer maydanında jaylasqan paydalı qazilma hám qorlama jınıslar gorizontal qatlamlarǵa ajıratılıp qazib alınadı. Gorizontal qatlamlardıń ózi bolsa, málim keńlikke iye bolǵan uzın tililer boylap qaziladi. Qazib olinayotgan tilik keńligi 10 -15 m ni quraydı jáne bul keńlik kirma (zaxodka) dep ataladı, kirmaning old bólegi qazıw kavjoyi, kavjoy baǵdarı boylap qazıwǵa tayarlanǵan tekshe tilikiniń bir bólegi bolsa, qazıw fronti dep júritiledi. Paydalı qazilma yotqizig'i ústin qorlab jatqan jınıslardı qazib alıp, paydalı qazilmani ashıw menen baylanıslı bolǵan processler kompleksi ashıw jumısları dep ataladı. Soǵan kóre ashıw jumısları kólemi san tárepten arnawlı kórsetkish - ashıw koefficiyenti arqalı xarakterlenedi. Bir birliktegi paydalı qazilmani qazib alıw ushın qazib alınatuǵın qorlama jınıslar muǵdarı ashıw koefficiyenti dep ataladı jáne bul kórsetkish t/t, 3/m 3, m 3/t birliklerinde olshenedi. Ashıw koefficiyenti qatar kórinislerge iye:

1) Shegaralıq ashıw koefficiyenti (kch) - arnawlı bir sharayatta ekonomikalıq tárepten kánlerdi ashıq usılda tabıw ushın anıqlanǵan ashıw koefficiyentiniń maksimal muǵdarı bolıp, arnawlı bir kandi ashıq yamasa jer astı usılında qazib alıw shegarasın belgileydi (yamasa karyerning shegaralıq tereńligin belgileydi).

2) Ortasha ashıw koefficiyenti (Soqır) - karyer maydanı aymaǵında jaylasqan qorlama jınıslar ulıwma kóleminiń karyer maydanından qazib alınatuǵın paydalı qazilma muǵdarına qatnası.
3) Ámeldegi ashıw koefficiyenti (kj) - málim dáwir (ay, kvartal, jıl ) ishinde qazib alınǵan qorlama jınıslar kóleminiń sol dáwirde qazib shıǵarılǵan paydalı qazilma muǵdarına qatnası.
4) Eksrluatasion ashıw koefficiyenti (ke) - karyerda qazıw (eksrluatasion) jumısları alıp barılıwı dawamında qazibolinadigan qorlama jınıslar esaplanǵan kóleminiń sol dáwir dawamında qazib alınatuǵın paydalı qazilma muǵdarına qatnası. Bul ashıw koefficiyenti kandi qazib alıw dáwirinde kán jumısların olib­" barıw hám kerekli kán-transrort quralların tańlap alıw ushın kriterya wazıypasın oteydi.Ashıw koefficiyentiniń muǵdarı karyerning islep shıǵarıw quwatı, paydalı qazilmaning kán-geologik, kán-texnikalıq jatıw sharayatları, qazıw jumıslarında qollanılatuǵın texnika, texnologiya hám basqa faktorlarǵa baylanıslı bolıp, házirgi waqıtta 0, 9 - 15 m 3 /t ni quraydı. Biraq ashıw koefficiyentiniń keltirilgen muǵdarı shegaralıq muǵdar emes. Sebebi ilimiy texnika rawajlanıwı nátiyjesinde jaratılǵan jańa texnika hám ashıq kán qazıw texnologiyaların óndiriske qollanıw etiw ashıw koefficiyentiniń jáne de úlkenlew bolıwın támiyinleydi.