Tema: Miyweli tereklerge ziyan keltiretuǵin shibin

Jumısınıń maqseti hám wazıypası .  Miyweli tereklerge ziyan keltiretin shibin-
shirkeyler hám olarǵa qarsi gúres ilajlar haqqqinda tereńrek uyreniw ham olar 
haqqinda koplegen maǵluwmatlar toplaw bolip esaplanadi. 
Jumıstıń duzılısı. Jumıs «Kirisiw», «Juwmaq» bólimleri hám paydalanılǵan 
ádebiyatlar diziminen tısqarı eki baptan, 30 betten turadı. 
 
 

---

5 
I
 
BAP. ULIWMALIQ ENTOMOLOGIYASI
 
1.1. Shıbın-shirkeylerdiń ishki hám sirtqi duzilisi 
Shıbın-shirkeyler denesi bas, tós hám qarın bólimlerden turadi. Olardıń denesi hám 
organizmin qaplap turǵan teri qatlamı - kutikula óz-ara elastik perde menen
tutasǵan qattı bólekten turadi.Terinin` bul ózgesheligi shıbın-shirkeylerge kushllar 
jardeminde denesiniń túrli bólimlerin háreketke keltiriwine múmkinshilik beredi. 
Teriniń qattı bólimleri sırtqı skelet wazıypasın atqaradı, sebebi ol jaǵdayda denediń 
hámme háreket kushlları óz-ara tutasǵan. Usınıń menen birge bas bóleginiń ózi da 
5-6, tós bólegi 3 hám qarın bólegi 9 -11 bólekten payda tapqan. Shıbın-
shirkeylerdiń sırtqı skeleti olar denesin sırtqı ortalıq tásirinen saqlaydı, ishki 
shólkemlerin qorǵaw etedi, organizmden suw puwlanıwın azaytadı hám ishki 
kushllarınıń qosılıw jayı esaplanadı. Shıbın-shirkeylerdiń bas bólegi. Shıbın-
shirkeylerdiń bas bólegi gelle súyeki, gelle qappaǵidan ibarat. Bas bólekte awız
shólkemleri, bir jup murt, bir jup ápiwayı ko'z yamasa bir jup quramalı kózsheler 
jaylasqan. Bas bólegi arqa tárepden, yaǵnıy qarın bólegindegi ishki organlar menen 
tutasqan. Bas bóleginde buwınlarǵa bólingen túrli kórinistegi bir jup antennasi,
murti boladı. Olardıń wazıypası iyis biliw hám seziw funksiyasın orınlawdan ibarat. 
Olar mańlaydıń eki janındaǵı kózler aralıǵinda jaylasqan. Hár bir murt qalınlasqan
ózek - tiykarǵı dásteden hám úshinshi buwınnan baslanatuǵın xivshindan ibarat 
boladı. Bas bóleginiń gipognatik, prognatik hám opistognatik turleri boladı.
Gipognatik - awız bólekleri tómenge qaratılǵan (shekshekler hám prognatik - awız 
bólekleri denediń aldı tárepine qaratılǵan (sasıq iyisli qo'ng'izlarda) hám de awız 
bólekleri qarinina iyilgen (arqasına qaratılǵan ) aldınǵı ayaqlarına oǵırı jaqınlasqan 
- onistognatik boladı (saratonlarda, ósimlik bıytlarında ). Shıbın-shirkeyler basınıń 
turleri a - prognatik bas; b – gipognatik bas; d - onistognatik bas. 
Shıbın-shirkeylerdiń awız shólkemleri. Shıbın-shirkeylerdiń awız shólkemleri
joqarıǵı erin, awız o'simtalari hám tamaq astı buwınlarınan dúzilgen. Qabıl 
etiletuǵın azıqtıń jaǵdayına hám turge (bólegine) qaray, awız shólkemleriniń 

---

6 
forması ózgeredi. Tiykarlanıp, eki qıylı - kemiriwshi hám soriwshi awız shólkemleri 
boladı. Kemiriwshi awız shólkemleri qattı azıqqa, atap aytqanda, ósimliklerdiń 
bargi, tubisi, ósiw noqatları, túbiri hám taǵı basqalarǵa maslasqan bolıp 
ósimliklerdiń urıwı, organikalıq qaldıqlar menen azıqlanatuǵın sanshib-
soriwshilarga salıstırǵanda talay aldın shemirshek do bolǵan. Ha sharotlarniń ayırım 
gruppaları ósimliklerdiń suyıq elementları, atap aytqanda, ósimlikler shiresini, guller 
nektarini sorıwǵa maslasqan. Bulardan tısqarı, kóplegen shıbın-shirkeyler sanshib-
soriwshi, tuwshi, kemiriwshi-tuwshi, kesip-soriwshi, sanshib-tuwshi xillarga 
bólinedi., tómengi erin paypaslagishlari, tómengi jag'niń sırtqı hám ishki 
o'simtasi, -ústinshe, tiykarǵı bolim, iyek astı bolimi, -iyek, tilshe, tómengi erin 
paypaslagishlari Kemiriwshi awız apparatı tómendegishe dúzilgen. Eń ústinde
awız apparatınıń ústki bóleginde ústki erin, onıń astında ishki tárepden tamaq ustligi 
boladı. Ústki labniń wazıypası shıbın-shirkey azıqlanayotganda úzip alǵan azıqtı 
tutıp turıwdan ibarat. Joqarıǵı labniń astında eki quwatlı, qattı, kóbinese ushi 
tishli, ústki jaqlar boladı. Ústki jaqlar qayshı tıyıqları sıyaqlı bir-birine qaray kese
háreketlenedi. Qara nangórektiń awız apparatı azıqtı qırqıp alıwǵa maslasqan. 
Ústki jag'i júdá jaqsı rawajlanǵanınan, hátte qurǵaqlay aǵashnı da qırqıp jeye aladı. 
Ústki jag'iniń astında bir jup astki jaq jaylasqan bolıp, onıń wazıypası qırqıp alınǵan 
azıqtı usaqlawdan ibarat. Astqi jaq bir neshe bólekten ibarat. Astqi jag'da sırtqı ,
bólegi hám ishki , kuragi boladı. Ishki hám sırtqı , bólekleri, qalın, uzın ústinshege 
o'rnashgan bolıp, , bóleklerinen tısqarı, taǵı astki jaq paypaslagishlari daSol jerge 
tutasǵan. Olar shıbın-shirkey awızından shıǵıp turadı hám sezim organı wazıypasın 
atqaradı. Astki erin maydalanıp atırǵan azıqtı tutıp turıw wazıypasın atqaradı. Ol 
jaǵdayda astki jaqlardıń ishki , bóleklerine sáykes keletuǵın, astki jaqlardıń sırtqı , 
gúreklerine sáykes keletuǵın 2 qosımsha tilshe, astki jaq ústinshasiga sáykes 
keletuǵın bir iyek jaylasqan boladı. ,ka tilsheler hám qosımsha tilsheler birikadi, 
odan keyin iyek astı boladı. ,da buwınlı ústinsheler - iyek astı paypaslagishlari 
bolıp, olar sezim organı wazıypasın atqaradı. Kemiriwshi ayırım shıbın-
shirkeylerde tilsheler qosımsha tilsheler menen birikib ketedi. Ayırım jaǵdaylarda 
iyek hám iyek astı ortasında shegara bilinmaydi. Astki labniń awız tesigine qaragan 

---

7 
tárepinde - awız ishinde geyde teri búrmesi kórinedi, bul alqım astı dep ataladı, onıń
arqa tárepinde so'lak bózi jolı boladı. Tuwrıqanatlilar (Orthoptera), iynelikler 
(Odonata), qo'ng'izlar, teńge qanatlılar (jarǵıshılar - Tenthredinidae) dıń awız 
apparatı kemiriwshi tipda boladı. Shıbın-shirkeylerdiń sanshib-soriwshi awız 
apparatı tek suyıq azıqqa, yaǵnıy ósimlikler shiresini sorıwǵa maslasqan. Olardıń 
dúzilisi de birdey emes. Sanshib-soriwshi shıbın-shirkeylerdiń awız apparatı 
kemiriwshi shıbın-shirkeylernikiga uqsas, yaǵnıy hámme bólekleri ámeldegi 
boladı, Biraq olar talay sozılıp, tumsıq ónim etip sorıwǵa maslasqan. Olardıń
ayırım bólimleri talay ápiwayı dúzilgen, ayırımlarında astki erin hám astki jaq
paypaslagishlari bolmaydı. Sanshib-soriwshi awız apparatı eki kishi tipga bólinedi: 
a) tumsıqlı awız apparatı ; b) sanshib-soriwshi awız apparatı. Bulardıń birinshisi 
yarımqattiqqanatlilar (Hemiptera) de, ekinshisi eki qanatlılar (Diptera)de ushraydı. 
Tumsıqlılar (Pentatoma) ústki labiniń jaqsı rawajlanbaǵan rudimentar halda 
bolıwı, paypaslagishlariniń bolmawi, astki Soriwshi (a) hám sanshib-soriwshi (b) 
awız apparatınıń dúzilisi: Labiniń bar ekenligi menen eki qanatlılardıń sanshib-
soriwshilaridan parıq etedi. Olardıń tamaq astı jaqsı rawajlanbaǵan. Sanshib 
soriwshilar awız apparatınıń ústki hám astki jaqları qilga uqsaydı, olar bir-birine 
berk birikadi, bir-birine jipslashadigan astki jaqları ortasında 2 naysimon kanal 
payda boladı, bunıń sebebi - bul jaqlardıń hár qaysısında uzınına ketken 2 
tarnovsha bar. Bul kanallardan biri arqalı shıbın-shirkey ósimlikler toqımasına
so'lagini jiberedi hám nátiyjede bul jayǵa ósimlikler shiresi zor berip aǵıp keledi, 
bul bolsa sorıwdı ańsatlashtiradi, ekinshi kanal arqalı bul shire sıpaladi. Áne sonday 
kanallar eki qanatlılardıń sanshib-soriwshi awız apparatında da boladı. Biraq bul
kanallar basqa bólimlerden ónim boladı, so'lak tamaq astligi ishindegi tuyıq kanal 
arqalı túsedi, shire bolsa ústki labniń ishki maydanı daǵı tereń tarnovshadan payda 
bolǵan kanal arqalı shıbın-shirkey tóbeog'iga túsedi; shıbın-shirkey so'rayotgan 
waqıtta joqarıǵı labidagi ústin joqarıǵı jaqlar hám tamaq astligi jasıradı. Sanshib-
soriwshi awız apparatınıń ústki hám astki jaqları astki erin maydanı daǵı tereń 
tarnovshaga pıshaq qinga kirgen sıyaqlı kiredi. Shıbın-shirkey azıqlanıwında astki 
labini ósimlik toqımasına taqaydi hám birikkan astki hám ústki jaqların toqıma 

---

8 
ishine ástesekin sanshadi, astki erin bolsa hámme waqıt toqıma maydanına bekkem 
turıp az-azdan iyiledi, bunıń menen ústki hám. Jalap-soriwshi awız apparatınıń
dúzilisi: 1- ústki erin, 2-ústki jaqlar, 3- tómengi jaq paypaslagishlari, 4, 5- tómengi 
jag'niń sırtqı hám ishki o'simtasi, 6 - ústinshe, 7- tiykarǵı buwın, 8- iyek astı
buwını, 9 –tilshe qapshıqsı.astki jaqlardıń tıǵılıwına járdem beredi. Sorıw waqtında
astki erin astki jaqlardıń qattı jınıslardı tesip ótiwine járdem beredi. Sorıw procesi 
jaqlardıń ózi yamasa jaqlar menen birgelikte tamaq astligi hám ústki erin tárepinen 
atqarıladı. AwızApparatınıń bunday dúzilisi terekler qabıqlog'iniń qattı bólegin de 
shot alıwına járdem beredi. Tuwshi awız apparatınıń túsi júdá ózgergen bolıp, onıń 
astki labidan basqa ayırım bólimlerin parıq etiw júdá qıyın, ústki hám astki jaqları 
astki erin menen qosılıp, bir pútkil bólek payda etedi. Ayırım jaǵdaylarda tómengi 
labda qattı xitinli iyek, kem xitinlashgan jumsaq iyek astı bolıp, olar jaqsı 
rawajlanǵan. Astki erin qalıń etdar qos dánem dombıqshadan ibarat bolıp, 
dombıqsha xitinlashgan qattı qabıq menen oralǵan. Tuwshi awız apparatı suyıq azıq 
menen azıqlanatuǵın shıbınlarǵa tán bolıp, olar qattı, Biraq eriwsheń azıqtı so'lagi 
menen suyıq jaǵdayǵa keltirip azıqlanadı. 
Shıbın-shirkeylerdiń murti. Hámme shıbın-shirkeylerde (tek Proturalardan tısqarı ) 
bir juptan murt bolıp, olar forması, buwınları, uzın-qısqalıǵı menen bir-birinen parıq 
etedi. Buwınlar sanı 3-4 ten yuztagasha hám odan artıq bolıwı múmkin. Ayırım 
jaǵdaylarda, er adam hám urǵashı shıbın-shirkeyler murtiniń bolimlari sanı hám 
forması hár túrlı bolıwı múmkin. Shıbın-shirkeylerdiń murti basınıń eki janındaǵı 
gruppaǵa o'rnashgan, ipsimon, tubidan ushigasha birdey qalınlikda boladı. Birinshi 
tiykarǵı bolim basqa bolimlarga qaraǵanda iri, basqa bolimlari xivshinsimon 
boladı. Ayırım shıbın-shirkeylerdiń murti qilsimon bolıp, tubidan ushiga qaray 
jińishkelesip baradı. Marjansimon murt kalta, bolim úshleri domalaqlasqan, bir-biri 
menen anıq ajralıp turatuǵın bolimlardan ibarat boladı. Bolimlarniń bir tárepi arqa 
tisi sıyaqlı ketik bolǵan murt arrasimon murt dep ataladı. Bolimlarniń bir tárepinde 
uzın-uzın tishshalar bolsa, taraqsimon murt dep ataladı. Murtniń ushındaǵı bolimlar 
keńeygende, túymesimon murt dep ataladı, boshshali murtda onıń ushındaǵı 

---

9 
bolimlari kaltalashib, boshsha payda etedi. Duksimon murtda orta buwınlar bas 
hám aqırǵı buwınlarǵa qaraǵanda iri bolıp, duksha payda etedi. Jelpiwishsimon 
murt ushındaǵı buwınlar plastinkasimon yamasa jelpiwishsimon, ayırım 
jaǵdaylarda japıraqsimon boladı. . Shıbın-shirkeyler murtiniń turleri: 1- ipsimon, 2- 
qilsimon, 3- marjansimon, 4- arrasimon, 5- taraqsimon, 6 - túymesimon, 7- boshshali 
mur 8- duksimon, 9 - japıraqsimon, 10, 11- nadurıs (tirsekli), 12- patsimon, 13- 
qılshıqlı. Ayırım jaǵdaylarda tirsekli-taraqsimon murt bolıp, olardıń ushida hár túrlı 
uzınlıqtaǵı o'simtalari boladı. Shıbın-shirkeyler murtiniń bolimlari iri-maydalıǵı 
hám bolim formalarınıń hár túrlı bolıwı sebepli nadurıs formalı murt payda boladı.
Patsimon murt bolimlariniń bas bóleginen úsh bólegine qaray, eki tárepden hár túrlı 
uzınlıqtaǵı qılshıqları boladı, bul qılshıqlı murt; bunday murtniń ush bolimidan 
birewinde ápiwayı yamasa shaqlangan qılshıqsı boladı. Barlıq shıbın-shirkeyler bas 
bóleginiń eki janında bir jup kózi boladı, Biraq ayırım shıbın-shirkeylerde kóz 
(Protura) bolmaydı. Kóz kesigi mikroskopda kórilgende, onıń keteksheleri bolıp, 
olar fasetka dep ataladı. Fasetkalar hár túrlı shıbın-shirkeylerde bir nesheden bir 
neshe mıńǵa shekem bolıwı múmkin. Kózlerdiń úlken-kishiligi, forması túrme-túr 
bolıp, geyparaları shıbın-shirkey bas bóleginiń azǵantay jayın, geyparaları bolsa 
bastıń yarımınan kóplegenin iyeleydi. Olar súyri-sopaq, domalaq, lobıyasımon
sırtqı kórinislerde boladı. Derlik kóplegen shıbın-shirkeylerdiń basında kózinen 
tısqarı, taǵı kózshalari bolıp, olar eki hám úshewden 8 hátte 12 danege shekem 
bolıwı múmkin. Kózsheler mańlayǵa yamasa ensaga jaylasqan boladı. Kózsheler 
(ápiwayı kózsheler), kóbinese, domalaq boladı. Ápiwayı kózsheler fasetkaga 
bólindiydi, murti quramalı kózshelerdiń fasetkasidan úlkenlew boladı. Ayırım 
shıbın-shirkeylerde ápiwayı kózler 
bolmaydı. Shıbın-shirkeylerde bas bólim mayin bólimi arqalı deneni birlestiruvshi 
bólekten ibarat. Denediń bul bólegi mikrotfaks, degen noqatyi názer sonda da, ol 
ele tolıq qabıl etilmegen. Mayin bóleginde eki jup servikal skleritlar bolıp, olar 
deneni bas bólim menen biriktirip turadı. Kóbinese servikal skleritlarAldınǵı tós 
bólim menen birikadi. Tós shıbın-shirkeylerdiń bas hám qarın bólimlerin 

---

10 
baylanıstırıp turadı. Shıbın-shirkeylerdiń tós bólegi. Shıbın-shirkeylerdiń basınan
keyingi bólegi tós bolıp, ol úsh bolimdan: aldınǵı tós, orta tós hám arqa tósdan 
ibarat. Shıbın-shirkeylerdiń aldınǵı, orta, arqa tós bólimleri birbiriga jıldam 
birikkan bolıp, ayırımlarında bul bólimler berk birikib ketken boladı. Tósniń ush 
segmentiniń hár biri xitinlashgan ayırım bólimlerden - skleritlardan ibarat.
Segmentlerdiń joqarı bólegi yamasa ústki tárepi, jelke astki tárepi yamasa ko'kragi 
qaptal tárepindegi skleritlar - biqinsha yamasa pleyritlar dep ataladı. Shıbın-
shirkeylerdiń hár bir tós bolimlarida bir juptan ayaǵı boladı. Qanatlı shıbın-
shirkeylerdiń orta hám arqa bolimlarida jup qanatlar boladı. Sol sebepli orta hám 
arqa bolimlari birgelikte pterotoraks degen at menen ańlatıladı. Ayırım shıbın-
shirkeylerde aldınǵı tós bolimi basqa tós bolimlariga, atap aytqanda, qanatlı 
kemiriwshi jánliklerde salıstırǵanda ápiwayılaw dúzilgen. Ayaqları qamrovshi 
tipda boladı.
Ushıw ózgeshelikin joǵatǵan shıbın-shirkeylerde aldınǵı jelkeleri jaqsı 
rawajlanǵan, ushqis shıbın-shirkeylerde bolsa aldınǵı ko'kragi talay kishilashgan
bolimlariniń qaptal tárepleri skleritlari biqini yamasa pleyritlari quramalı dúzilgen 
bolıp, hár bir ayog'iniń jaylasqan jerinde búrmeli teri - kutikula tereńsheni payda 
etedi. Bul tereńshada ayaǵınıń tozshasi jaylasqan. Orta hám arqa tós biqinshalarida 
kamdan kem jaǵdaylarda aldınǵı tós biqinshasiniń da eki janında birden zorǵa 
bilinetuǵın hám nadurıs domalaq (súyri-sopaq) formalı nápes tesikshalari bolıp, olar 
stigma dep ataladı. Shıbın-shirkeylerdiń qanatı. Kópshilik shıbın-shirkeylerde eki 
jup qanat bolıp, olardıń birinshi jupi orta tóska hám ekinshisi arqa tóska jaylasadı.
Biraq eki qanatlılarda qanat bir jup bolıp, olar orta gúrekke, arqa gúrekke bolsa 
joǵalıp ketken arqa qanat rudimentlari o'rnashadi. Shıbın-shirkeyler qanatı eki juqa 
plastinkadan ibarat bolıp, olar ortasından tórt tárepi tuyıq keteksheler ónim etetuǵın 
tik hám kese tamırlar ótedi. . Ápiwayı shıbın-shirkeyler qanatınıń dúzilisi: C - kastal 
tamır, Sc-subkastal tamır, R - radial tamır, S – sectoral tamır, M - medial tamır, Cu 
- kubital tamır, P - plikal tamır,- empual tamır, A - anal tamır. Tamırlardıń sanı hám 
jaylasıwı hár túrlı. Tómen shıbın-shirkeyler qanatında kóbirek kese tamırlar boladı, 
qanat tamırları qanat perdelerin kóterip turıwshı mexanik tirek wazıypasın
atqaradı. Ishi gewek bolǵan ayırım tamırlar arqalı azıq element tasıwshı qan oqadi. 

---

11 
Shıbın-shirkeyler qanatların tutıp turıwında hám olardı azıqlanıwında uzınına 
ketken tamırlar úlken áhmiyetke iye bolıp, olar tómendegi xillarga bólinedi: C - 
kastal tamır. Bunda tamır qanattıń tubidan shıǵıp, onıń aldınǵı sheti boylap ketedi.
Sc- subkastal tamır. Birinshi tamırdan keyin qanatlar tubidan shıǵadı. Kóbinese, 
kalta boladı hám qanattıń aldınǵı shetsine barıp taqaladı. R - radial tamır. Subkastal 
tamırdan keyin qanatlar tubidan shıǵadı. Bul tamırlar, kóbinese, bes tarmaqlı boladı, 
bul tarmaqlar qanattıń aldınǵı hám sırtqı shetsine barıp jetedi. Kópshilik shıbın-
shirkeyler qanatınıń shetsi janında - radial tamır tarmaqlarında terisimon 
plastinkasha - kózshe, yaǵnıy pterosigma payda bolad M - orta yamasa medimal 
tamırlar. Olar radial tamırlardan keyin jaylasadı hám tarmaqlaydı. Tarmaqlardıń 
ushi qanattıń sırtqı shetsine barıp taqaladı. Cu - kubital tamır. Olar medial tamırdan 
keyin kelip, túbir tubidan shıǵadı. Birpara úshleri qanattıń sırtqı yamasa shetsine
barıp taqalatuǵın eki tarmaqqa bólinedi. A - keyingi yamasa anol tamırlar qanat 
tubidan shıǵadı, Biraq tarmaqlanmaydi. Hár qaysısı qanattıń arqa, geyde sırtqı
shetsine ǵárezsiz barıp taqaladı. Anol tamırlar, kóbinese, hákisilyar tamır dep da 
ataladı. Shıbın-shirkeylerdiń ayaǵı. Shıbın-shirkeylerdiń ayaǵı ko'kraginiń astki 
tárepinde, hár qaysı segmentke bir juptan jaylasadı. Tósniń aldınǵı bóleginde 
jaylasqan ayaqları .Aldınǵı jup ayaqlar dep ataladı. Tósniń ortasında jaylasqanları 
orta ayaqlar yamasa ekinshi jup ayaqlar hám tósdan keyinde jaylasqanları keyingi 
yamasa úshinshi jup ayaqlar dep ataladı. jetilgen jetken hámme shıbın-shirkeylerdiń 
ayaǵı úsh jup bolıp, olar shıbın-shirkeyler (Insecta) yamasa altı ayoqlilar 
(Hexapoda) dep da ataladı. Shıbın-shirkeylerdiń ayaq bolimlari tos, o'ynog'ish, san, 
baltır, pánjelerden ibarat boladı. Shıbın-shirkeylerdiń ayaǵı úlkenkishik hám 
formasına qaray túrme-túr boladı. Bunday xilmaxillik olardıń jasaw tárizine 
baylanıslı boladı hám funksiyası da ózgerip turadı. Shıbın-shirkeyler ayaǵınıń 
turleri: Barlıq shıbın-shirkeylerdiń ayaǵı dúzilisine kóre tómendegi gruppalarǵa 
bólinedi: Atlawshı ayaqlar. Bunday ayaqlardıń san bólegi qalınlasqan bolıp, arqa 
jup ayaqlarigina atlawshı boladı. Júziwshi ayaqlar. Hámme bólegi, baltır pánjesi 
keń hám tegis boladı. Júziwshi ayaqlardıń ayırım bólimleri, atap aytqanda, barmaq 
maydanı olardıń qırına jaylasqan tukshalar sebepli júdá kengayadi. Kóbinese 

---

12 
keyingi jup ayaqlar, ayırım jaǵdaylarda orta jup ayaqlar da júziwshi boladı. Olar 
ayaqlarınıń hár qaysısı da bir waqıtta háreket etedi. Yuguruvshi ayaqlar. Baltırı
hám pánjesi uzın hám jińishke, yuguruvshi boladı. Tutatuǵın ayaqlar. Tutatuǵın 
ayaqlar sanında uzınına ketken tereń salma boladı. Bul salmaǵa baltır jaylasadı,
nátiyjede tutılǵan oljanı kesiw hám qısıw procesi ámelge asadı. Tutatuǵın 
ayaqlardıń baltırı hám sanınıń denege qaragan ishki shetsinde, ádetde, iri tisler 
boladı. Olardıń wazıypası tutılǵan oljanı ustap turıwdan ibarat. Biraq, ayırım 
jaǵdaylarda, tutatuǵın ayaqlarda bunday tisler bolmawi de múmkin. Mısalı, suw 
qandalası (Naucoris) dıń ayaqlarında bunday tisler bolmaydı. Kóbinese bolsa 
aldınǵı ayaqlar tutatuǵın wazıypasın da atqaradı. Jabıwıwshı ayaqlar. Kaftida 
pánjesi júdá keńeygen ayırım bolimlarga bolınıp, bul bolimlarda kúshli so'rg'ishlar 
bar. Yig'uvshi yamasa sebetshali ayaqlar. Metatarzusi hám baltırı júdá keńeygen 
hám baltırınıń tısqarına qaragan maydanı tereń bolıp, baltır hám pánjesi túk menen 
oralǵan, ádetde, keying ayaqlar yig'uvshi bolıp, gúl shańın jıynawǵa maslasqan.
Qazuvshi ayaqlar. Bulardıń baltırı keń hám tegis boladı. Baltır ushida quwatlı, iri 
tisler bar. Qazuvshilar ayaǵınıń barmaqları kalta, ayırımlarında ulıwma joǵalıp 
ketken. Shıbın-shirkeylerdiń ko'kragida, qanat hám ayaqlarında hár túrlı o'simtalar 
bolıp, olar jer qazıwda hám dushpannan qorǵawlanishda hám hújim qılıwda 
isletiledi. Bunday o'simtalar shıbın-shirkeylerdiń bas bóleginde de bolıwı múmkin, 
mısalı, shaqlı qo'ng'iz (Oryctes nasicornis) dıń basında shaqsimon o'simtasi barSol 
jerge tutasǵan. Olar shıbın shirkey awızından shıǵıp turadı hám sezim organı 
wazıypasın atqaradı. Astki erin maydalanıp atırǵan azıqtı tutıp turıw wazıypasın 
atqaradı. Ol jaǵdayda astki jaqlardıń ishki , bóleklerine sáykes keletuǵın, astki 
jaqlardıń sırtqı , gúreklerine sáykes keletuǵın 2 qosımsha tilshe, astki jaq 
ústinshasiga sáykes keletuǵın bir iyek jaylasqan boladı tilsheler hám qosımsha 
tilsheler birikadi, odan keyin iyek astı boladı. ,da buwınlı ústinsheler - iyek astı
paypaslagishlari bolıp, olar sezim organı wazıypasın atqaradı. Kemiriwshi ayırım 
shıbın-shirkeylerde tilsheler qosımsha tilsheler menen birikib ketedi. Ayırım 
jaǵdaylarda iyek hám iyek astı ortasında shegara bilinmaydi. Astki labniń awız 
tesigine qaragan tárepinde - awız ishinde geyde teri búrmesi kórinedi, bul alqım astı 

---

13 
dep ataladı, onıń arqa tárepinde so'lek bózi jolı boladı. Tuwrıqanatlilar (Orthoptera), 
iynelikler (Odonata), qo'ng'izlar, teńge qanatlılar (jarǵıshılar - Tenthredinidae) dıń
awız apparatı kemiriwshi tipda boladı. Shıbın-shirkeylerdiń sanshib-soriwshi awız 
apparatı tek suyıq azıqqa, yaǵnıy ósimlikler shiresini sorıwǵa maslasqan. Olardıń 
dúzilisi de birdey emes. Sanshib-soriwshi shıbın-shirkeylerdiń awız apparatı 
kemiriwshi shıbın-shirkeylernikiga uqsas, yaǵnıy hámme bólekleri ámeldegi 
boladı, Biraq olar talay sozılıp, tumsıq ónim etip sorıwǵa maslasqan. Olardıń
ayırım bólimleri talay ápiwayı dúzilgen, ayırımlarında astki erin hám astki jaq
paypaslagishlari bolmaydı. Sanshib-soriwshi awız apparatı eki kishi tipga bólinedi: 
a) tumsıqlı awız apparatı; sanshib-soriwshiawız apparatı. Bulardıń birinshisi 
yarımqattiqqanatlilar (Hemiptera) de, ekinshisi eki qanatlılar (Diptera) de ushraydı. 
Tumsıqlılar (Pentatoma) ústki labiniń jaqsı rawajlanbaǵan rudimentar halda 
bolıwı, paypaslagishlariniń bolmawi, astki . Soriwshi (a) hám sanshib-soriwshi (b) 
awız apparatınıń dúzilisidir. Shıbın-shirkeyler denesi, tiykarlanıp, úsh bólekke: bas, 
tós hám qarın bólimlerge bólinedi. Olardıń denesi hám shólkemlerin qaplap turǵan 
teri qatlamı - kutikula óz-ara elastik perde quralı menen tutasǵan qattı bólekten 
shólkemlesken. Terming bul ózgesheligi shıbın-shirkeylerge kushllar jardeminde 
denesiniń túrli bólimlerin háreketke keltiriwine múmkinshilik beredi. Teriniń qattı 
bólimleri sırtqı skelet wazıypasın atqaradı, sebebi ol jaǵdayda denediń hámme 
háreket kushlları óz-ara tutasǵan. Usınıń menen birge bas bóleginiń ózi da 5-6, tós 
bólegi 3 hám qarın bólegi 9 -11 bólekten payda tapqan. Shıbın-shirkeylerdiń sırtqı 
skeleti olar denesin sırtqı ortalıq tásirinen saqlaydı, ishki shólkemlerin qorǵaw etedi, 
organizmden suw puwlanıwın azaytadı hám ishki kushllarınıń qosılıw jayı 
esaplanadı.