Tema: Miyweli tereklerge ziyan keltiretuǵin shibin

partenogenetik jol menen rawajlanadı. Bıytlardıń máyeki terekler putaqsında,
urıqları tiykarındaǵı hár túrlı bo'rtiqshalarda qislaydi. Erte báhárde máyekinen 
lishinka shıǵıp, azıqlana baslaydı. Bul lishinkalar 10 -15 kún dawamında 4 ret qabıq 
tastap, qanatlı partenogenetik imagoga aylanadı. Hár bir imago 80-100 danege 
shekem tiri lishinka tu g'adi. Bıytlar ósimlikler vegetatsiyası dáwirinde 15-19 retge 
shekem násil beredi. Sentyabr-oktyabr aylarında urǵashı hám er adam lishinkalari
tuwıladı. jetilgen jetken urǵashı bıytlar urıwlanǵanan keyin, 2 – 5 den qıslawshı 
máyek qóyadı. Xonqizi qo'ng'izlari, altınko'z qo'ng'iz lishinkalari hám sirfid shıbını 
lishinkalari jasıl alma biti menen azıqlanıp, olardı kemeytirip turadı.Japıraq bıytları 
(Aphididae) shańaraǵı.Japıraq bıytları nálzorlardagi nállerge hám baǵlar daǵı jas
tereklerge kóp ziyan jetkeredi. Olar bargniń, búrtik putaqlarınıń o'suv noqatı daǵı 
shireni sıpab azıqlanadı. Nátiyjede japıraqlar qovjirab, formasın joǵatadı hám 
múddetinen aldın to'kilib ketedi. O'suv noqatı ziyanlanǵan putaqlar rawajlanıwdan 
toqtaydı. Birpara bıytlar otaqlarda da turmıs keshiredi. Alma bıytları, ásirese, 
báhárde kópayadi. Jaz shillesinde talay azayıp, gúzge barıp taǵı kópayadi. Alma 
bitiga qarsı gúres ilajları zıyankestiń qáwipli sanın hám zıyankes menen paydalı 
shıbın-shirkeyler ortasındaǵı koefficientti esapqa alǵan halda ámelge asıriladı. 
Almalarǵa paydalı shıbın-shirkeyler tartinsa hám olar qirilsa, alma bıytlarınıń sanı 
talay azayadı. Terekler gullagandan keyin hár 100 putaqta 10 alma biti kompleksi 
bar ekenligi kuzatilsa, olarǵa qarsı gúres alıp barıladı. Biraq sonda da entomofaglar 
sanın esapqa alıw zárúr. Eger afidofaglar menen bıytlardıń qatnası 1:20, 1:30 bolsa, 
ximiyalıq gúres qurallarından waz keshiladi. Terekler vegetatsiyası dáwirinde alma 
jasıl bitiga qarsı gúresde qóllawǵa ruxsat etilgen preparatlar qosımshada keste 
kórinisinde berilgen. Alma qan biti (Eriosoma lanigerum Hausm) (Pemphigidae
pemfidae shańaraǵı, Homoptera - teńqanatlilar gruppası ) Alma qan biti Orta Aziya 
sharayatında hár túrlı jas daǵı lishinka hám jetilgen jetken shıbın-shirkey basqisında 
alma terekleriniń túbirinde, qabıqlog'iniń jarıqlarında hám qalın shaqlar tiykarında

---

18 
qislaydi. Bıytlar fevralda hám mart baslarında uyg'onib, daslep qislagan jayında 
azıqlana baslaydı, keyininen tereklerge o'rmalab shıǵıp, qabıqloqniń juqa yamasa 
ziyanlengen jaylarına o'rnashib aladı.
Terektiń qan bitidan ziyanlanganligi isikler 
bar ekenligine, sonıń menen birge, qan biti topları bar ekenligine qaray anıqlanadı. 
Ádetde, qan bitiniń ústi aq mamıqsimon shań menen oralǵan boladı. jetilgen jetken 
qan biti jáne onıń lishinkalari túbirde, túbir bo'g'zida, bólekan dene hám putaqlardıń 
jarıqlarında qislaydi. Fevral -mart aylarından azıqlana baslaydı, keyinirek urshib
kóbeygennen keyin bolsa terektiń denesi boylap tarqaladı hám qabıqloqniń 
ziyanlanǵan yamasa náziklew jayın tańlap, so'ra baslaydı. Bul zıyankes suw hám 
nál arqalı da tarqaladı. Qan biti túsken jas terekler kóbinese qurib qaladı, ǵarrı
terekler bolsa kúshsizlenip, ónimi júdá azayıp ketedi.
Onıń tábiyiy jep joq qılıwshısı 
afelinus jaydaqshısı (Aphelinus Mali Hald) bolıp tabıladı. Qan biti menen 
ziyanlengen náller 98, 5% li metilbromid fumiganti menen zıyansizlantiriladi (50 - 
60 g/m3 konsentraciyada 2 - 4 saat dawamında ). Kuzda qan biti parazitiniń 
mumiyosi menen oralǵan putaqlar jıynap qóyıladı hám erte báhárde tereklerge ilib 
shıǵıladı. Kuzda yamasa báhárde tereklerdiń túbir bo'g'zi átirapındaǵı topıraq 
awdarıp yumshatiladi. Báhárde aprelniń birinshi hám ekinshi on kunligida túbir 
bo'g'zi átirapı hám basqa ziyanlengen jaylarǵa oleofos emulsiyasi (100 litr suwǵa 
30 nomerli preparatdan 2 kg+300 gr fozalon yamasa karbofos yamasa nitrofen 
qospası ) purkaladi. Orta Aziyadaǵı urıwlı mıywe baǵlarında qalqandarlarniń bir
neshe túri, ásirese, biynápshe gúli tusli qalqandar (Parlatoria alea), kaliforniya 
qalqandari (Quadraspidiotus perniciosus Comst), akatsiya jalǵan qalqandari 
(Parthenolecanium corni Bousha) kóp ushraydı. Biynápshe gúli tusli qalqandar 
urıwlı hám mójeneli mıywe terekler, tut, ánar, terak, aq akatsiya hám basqa 
kóplegen terek hám de putalar shiresini soradı. Kaliforniya qalqandari alma hám 
almurt tereklerine kóp ziyan jetkeredi. Bunnan tısqarı, ol biyn, erik, badam, ǵoza, 
olxo'ri, alsha, shiye, shıyege ziyan jetkeredi
Basqa miyweli terekler, tok, sayamanlı 
terekler hám putalardıń shiresini sıpab azıqlanadı. Biynápshe gúlirang qalqandar 
(Parlatoria aleae Colve.) (Diaspididae - qalqanlılar shańaraǵı, Homoptera –
teńqanatlilar gruppası ) Qalqandar urǵashısınıń úlkenligi 1-1, 3 mm, biynápshe gúli 

---

19 
tusda, qarın buwınları anıq kórinip turadı, qalqanınıń uzınlıǵı 2-2, 5 mm. Erkaginiń 
qanatı bar, qızg'ish-biynápshe gúli tusda, úlkenligi 1 mm, qalqanı aǵıw tusda bolıp, 
sho'zinshoq jalpaq kóriniste. 
Almurt japraq bu`rgesi (2-suwret) 
Urıwlanǵan urǵashı tusli qalqandar qalqansha astında putaq qabıqlog'iga jabıwıp 
qislaydi. Qısqı suwıqqa talay shıdamlı, olar tek -29°C de jabılasına qirilib ketiwi 
múmkin. Erte báhárde, ortasha temperatura +10, +11°C ga jetkende, qislab shıqqan
urǵashıları máyek qoya baslaydı. Máyeki sho'zinshoq - súyri-sopaq formada, 
biynápshe gúli tusda boladı. Bir urǵashısı 70 danege shekem máyek qóyadı. 
Máyekiniń embrional rawajlanıwı 5-13 kún dawam etedi. Lishinkalari «daydi» 
lishinkalar dep ataladı, sebebi olar máyekten shiqqash, terektiń pútkil denesi, hátte 
bargi hám miywelerine shekem tarqalıp ketedi. Málim jayǵa o'rnashib alǵan 
lishinkalar zor berip shire sıpab, terekti ziyanlay baslaydı, qabıq taslawı áqibetinde 
ózine qalqansha yasaydi. Urǵashı lishinka birinshi ret 20 kún ótkennen, ekinshi 
márte birinshisidan 8-10 kún aralas qabıq tastap, keyin imagoga aylanadı. 
Rawajlanıwı dawamında eki ret násil beredi. Hár bir urıwınıń rawajlanıwı 50-60 
kún dawam etedi. Qalqandarlarga qarsı gúresde erte báhárde terekler urıq jazǵanǵa 
shekem, hawa temperaturası +4°C den tómen bolmaǵanda 60% li nitrofen pastasi 
(30 -60 kg/ga esabınan ) yamasa №30 preparati, 76% neft may emulsiyasi 
preparatlari (40 -100 l/ga esabınan ) menen qayta islew jaqsı nátiyje beredi. Qıslaw 

---

20 
dáwirinde qalqandarlarni qirib taslaw ushın 2-jılda bir ret tereklerge tómendegi 
emulsiyalardan 
qandayda-birın 
búrkiw kerek. Kaliforniya qalqandari 
(Quadruspidiotus perniciosus Comst) (Diaspididae - qalqanlılar shańaraǵı, 
Homoptera – teńqanatlilar gruppası ) Turmıs tárizi hám jetkizetuǵın ziyani tárepten 
biynápshe gúlirang qalqandarga uqsaydı. Biraq ol birinshi hám ekinshi jas daǵı
lishinka jaǵdayında qislaydi. Bul qalqandar almadan tısqarı, almurt, olxo'ri hám 
basqa mayda ósimliklerdiń de qáwipli zıyankessi bolıp, 200 den artıq túrdegi 
ósimliklerdi álelleydi. Kaliforniya qalqandari mámleket ishkerisinde karantin 
etilgen zıyankes bolıp tabıladı. Kaliforniya qalqandari ósimlikler shiresini sorıwı 
nátiyjesinde terekler denesi jarılıp ketedi, putaqları shıjbay bolıp ósedi, japıraqları 
deformatsiyaga ushraydı, japıraq hám jas miyweleri to'kilib ketedi. Iri miywelerde 
qızıl daqlar payda bolıp, ta'mi mazasız, saqlawǵa shıdamsız bolıp qaladı, sapası 
buz'ladı. Kaliforniya qalqandariniń úlkenligi 1, 3 mm, qalqanı 2 mm ge shekem, 
erkaginiń úlkenligi 0, 8-0, 9 mm, qalqanı 1 mm, lishinkasi sarı
;
1, 2 jas daǵı lishinka 
jaǵdayında qislaydi, 2 ret qabıq tastap úlken jasqa ótedi. Juftlashgandan 40 -60 
kúnden keyin 80-100 danege shekem qańǵı lishinka tuwıladı hám bir neshe saattan 
keyin olar qalqan astından shıǵıp, terekler denesine yoyilib ketedi hám oradan 10 -
11 kún ótkennen keyin qabıq tastap, murti, kózleri hám ayaqları joǵaladı. Ekinshi 
qabıq taslaǵannan keyin úlken jasqa ótedi. Er adamları kem - 2% - 9% ge shekem 
boladı hám bir neshe saat jasaydı. Juftlashgandan keyin nabit boladı. Kaliforniya 
qalqandari menen ziyanlengen terekler qurib qaladı. Kaliforniya qalqandariga qarsı 
gúresde de biynápshe gúlirang qalqandarlarga qarsı gúres usılları qollanıladı.
Gúńgirt mıywe kanasi (Bryobia redicorsevi Resk) Gúńgirt mıywe kanasi akariform 
kanalari gruppaına, órmekshikanalar shańaraǵına kiredi. Ol alma, olxo'ri, shıye, 
shiye, erik, shaptalı, badam sıyaqlı miyweli tereklerge kóbirek ziyan jetkeredi. Bul 
kana tásirinde kóp ziyanlengen japıraqlar gúńgirt kóriniske kirip, assimilatsiya 
ózgesheligin talay joǵatadı, geyde nabit bolıp, kóplegen to'kilib ketedi. Terekler 
mıywesi jetilgende mayda bolıp, to'kilib ketedi. Urǵashısınıń úlkenligi 6 mm, 
erkaginiki 0, 3 mm ga jetedi, denesi súyri-sopaq formada bolıp, arqa tárepine qaray 
tegislashgan. Máyeki domalaq, 1, 5 mm shamada. Máyeklik dáwirinde putaqlar

---

21 
qabıqlog'ida, urıqlar tiykarında qislaydi. Erte báhárde lishinkalari jazılıp atırǵan 
urıqlar ishinde azıqlanadı. Urǵashısı japıraq hám putaqlarǵa 25-90 danege shekem 
máyek qóyadı. Jılına 3-6 ret násil beredi. Gúńgirt mıywe kanasi Orta Aziya 
respublikalarında keń tarqalǵan. Gúńgirt mıywe kanasiga qarsı gúres ilajları erte 
báhárde, yaǵnıy japıraq urıqları jazılǵanǵa shekem, terekler gullagunsha hám
gullagandan keyin ámelge asıriladı. Japıraq urıqları jazılǵanǵa shekem alma, almurt, 
shıye hám olxo'ri tereklerine gektarına 40 -100 l esabınan №30 preparatini búrkiw 
jaqsı nátiyje beredi. Gullagunsha hám gullagandan keyin mıywe órmekshikanasiga
qarsı gúresde isletiletuǵın pestitsidlar dizimi qosımshada berilgen. Mıywe 
kanalariga qarsı ximiyalıq gúres japıraq urıqları jazılǵanǵa shekem (10 sm putaqta 
100 dane máyek kuzatilsa), japıraq urıqları jazılǵanda, miyweler óse baslaǵanǵa 
shekem (bir bargda 3-5 kana), miyweler óse baslaǵannan ónim terila baslaǵanǵa 
shekem (bir bargda 5-7 kana baqlanǵanda ) ámelge asırılsa, jaqsı nátiyje beredi.
Nokniń japıraq búrgesi (Psylla pyricola Forst.) (Shrysomelidae - bargxo'rlar 
shańaraǵı, Coleoptera – qattıqanatlilar gruppası ) Búrge jáne onıń lishinkalari urıq, 
japıraq, putaq hám miyweler shiresini soradı hám de ózinden jabısatuǵın hám 
shıyrın suyıqlıq shire ajratadı. Nátiyjede terektiń urıq, japıraq hám putaqlarındaǵı
turmıslıq processler buz'ladı. Zıyankes jabılasına urshib kóbeygen dáwirde terekler 
jabısatuǵın almurt búrgesi (shıǵındısı ) menen tolıq oraladı, japıraqları qorayib 
to'kilib ketedi. Miyweleri qattı bolıp qaladı, terekler hálsireydi kelesi jıl ónimi 
sezilerli dárejede azayadı. Ósip jetilgen shire búrgesi uzınlıǵı 3 mm bolǵan qanatlı
shıbın-shirkey. Kórinisi sarg'ish yamasa ash jasıl -gúńgirt tusda. Terekten terekke 
ushıp ótiw jolı menen tez tarqaladı. Jetilgen jetken almurt búrgesi putaqlarda, dene 
qabıqlog'iniń jarıqkovaklarida, japıraqtıń tógiliwi arasında qislaydi. Ózbekstan 
sharayatında 4-5 ret násil beredi. jetilgen jetken búrge 3 ayǵasha jasaydı, sol dáwir 
ishinde 500 danege shekem máyek qóyadı. Almurt shire búrgesi, qalqandarlarga 
qarsı gúres ushın usınıs etilgen ilajlardı qislab qoluvshi shire búrgesine qarsı qóllaw 
da jaqsı nátiyje beredi. Báhárde hám jazda alma qurtiga qarsı purkaladigan 
preparatlar almurt tereklerine da purkaladi. Tóbeorqa sharayatında shıbın-shirkeyler 
kóbeyip ketsa, karbofos yamasa benzofosfat, zolon (100 litr suwǵa 20 g esabınan ) 

---

22 
yamasa temeki qaynatılǵanınan paydalanıw usınıs etiledi.
Almurt biti (Japıraq 
orawshı bıyt) (Dysaphis persicae Bıyt) (Aphididae - bıytlar shańaraǵı, Homoptera 
– teńqanatlilar gruppası ) Bul bıyt baǵlarda ushraytuǵın basqa bıytlarǵa qaraǵanda 
almurt ushın talay qáwipli zıyankes esaplanadı. Ol japıraqlardıń shetin himarib, 
naysimon etip oraydı. Talay ziyanlanganligi sebepli o'ralib qalǵan japıraqlar to'kilib 
ketedi. Qanatsız almurt bitiniń úlkenligi 3 mm ge shekem, toq gúńgirt tusda, biraq 
biynápshe gúli sıyaqlı tovlanib turadı, lishinkasi qızg'ish-sarı. Qanatsız almurt biti 
iri máyeksimon formada. Basqa táreplerine kóre, ol basqa barlıq mıywe bıytlarına 
uqsaydı. Almurt bitigaham almurt shire búrgesiva alma bitiga (shiresi) qarsı 
qollanılatuǵın ilajlardı qóllaw usınıs etiledi. Almurt qandalası (Stephanitis pyri F.)
(Tingidae - to'rshilar shańaraǵı, Hemiptera - yarım qattıqanatlilar gruppası ) Almurt 
yamasa alma qandalası yarım qattıqanatlilar gruppaına tiyisli. Bul qandala, 
tiykarlanıp, alma hám nokni, geyde bolsa mójeneli miywelerdi ziyanleydi. Almurt 
qandalası bargniń arqa tárepinde boladı, sonıń ushın bul orında onıń taslandıqı qara 
daq formasında qaladı. Bargniń qandala so'rgan tárepinde nadurıs formalı mayda aq 
daqlar payda boladı. Qattı ziyanlengen japıraqlar quriydi hám to'kilib ketedi. 
Qandala ziyanlegen terek hálsireydi hám jaqsı ónim bermeydi. Onıń taslandıqı 
japıraq tesiklerin bekitib qóyadı, bul da tereklerge ziyan jetkeredi.   

 
Qabirshaq qońizlar( 3-suwret) 
Bunday qońizlar miywe tereklerdiń eń bos jerleri yaǵniy japraqlar endi jetilgen 
miyweler menen aziqlanadin hamde bular jas putalar o`siwine jol qoymaydi.