Tema: sirtqi fotoeffekt. Kompton

3-súwret 

---

15 
Jaqtılıq kvarts ayna arqalı hawası sıpab alınǵan balon ishine ótip, K katodni 
jaradi. Katod wazıypasın ruxdan jasalǵan plastinka óteydi. Fotoeffekt nátiyjesinde 
shıǵarip atqan elektronlar elektr maydan tásirinde A anodga tárep háreketlenedi. 
Nátiyjede ásbap shınjırınan fototok ótedi jáne onı mA milliampermetr menen 
olshenedi. Anod menen katod arasındaǵı kernew P potensiometr járdeminde 
ózgertiliwi múmkin. Fototokniń anod kernewine baylanıslılıǵı fotoeffektniń volt-
amper xarakteristikası dep ataladı. 
4-súwret 
Fotoefektniń 4 tiykarǵı nızamı bar: 
1. Arnawlı bir fotokatodga túsip atırǵan jaqtılıqtıń spektral quramı 
ózgermeytuǵın bolsa, fototokniń toyınıw ma`nisi jaqtılıq aǵımına tuwrı proporsional 

---

16 
5-súwret 
2.Arnawlı bir fotokatoddan shiqanda
Baslanǵısh tezlikleriniń maksimal 
ma`nisi jaqtılıq intensivligine baylanıslı emes. Jaqtılıqtıń tolqın uzınlıǵı ózgerse, 
fotoelektronlarniń maksimal tezlikleri de ózgeredi. 
3. Hár 0 bir ol fotokatod ushın qandayda bir " qızıl shegara" ámeldegi bolıp, 
odan úlkenlew tolqın uzınlıqlı jaqtılıq tásirinde fotoeffekt payda kelmeydi. q dıń 
ma`nisi jaqtılıq intensivligine ulıwma baylanıslı emes, ol tek fotokatod materialınıń 
ximiyalıq tábiyaatına hám sırtınıń jaǵdayına baylanıslı.
4. Jaqtılıq fotokatodga túsiwi hám fotoelektronlarniń payda bolıwı arasında 
sezilerli waqıt ótpeydi. Fotoeffektniń 1- nızamın tolqın teoriyası tiykarında ν
túsindiriw múmkin. Biraq tolqın teoriya 2- 3- hám 4- nızamlardı túsindiriwge
panasızlıq etedi. 5-súwrette tolqın teoriya tiykarlanıp fotokatodga túsip atırǵan 
qálegen tolqın uzınlıqqa iye bolǵan jaqtılıqtıń intensivligi artqan tárepke ajralıp 
shıǵıp atırǵan fotoelektronlarniń energiyası da artpaqtası kerek edi. negizinde, 
tájiriybelerdiń kórsetiwishe, fotoelektronlarniń energiyası jaqtılıq intensivligine 
ulıwma baylanıslı emes.
Ekinshiden, tolqın teoriyaǵa tiykarlanıp, elektron metalldan 
ajralıp shıǵıwı ushın kerekli energiyanı hár qanday jaqtılıqtan alıwı múmkin, yaǵnıy 
jaqtılıq tolqın uzınlıǵınıń áhmiyeti joq. Tek jaqtılıq intensivligi jetkiliklishe úlken 
bolıwı kerek. negizinde, tolqın uzınlıǵı " qızıl shegara" den úlken bolǵan jaqtılıqtıń 
intensivligi qar qansha úlken sonda da fotoeffekt hádiysesi júz bermeydi. Kerisinshe, 
tolqın uzınlıǵı " qızıl shegara" den kishi bolǵan jaqtılıq intensivligi aqır-aqıbetde 
hálsiz sonda da fotoeffekt baqlanadı. Asa hálsiz intensivlikdagi jaqtılıq túsip atırǵan 

---

17 
táǵdirde jaqtılıq tolqınlar tusib kelgen energiyaler ornına metall daǵı elektron málim 
muǵdardaǵı energiyanı jamg'ara alıwı kerek. Bul energiya elektrondıń metalldan 
shıǵıwı ushın jetkilikli bolǵan halda fotoeffekt júz bolıwı kerek. Esaplardıń 
kórsetiwishe, intensivligi júdá kem bolǵan jaqtılıqtan jetkilikli energiyanı elektron 
jamg'ara alıwı ushın saatlap, geyde hátte táwliqlab waqıt ótiwi kerek. Tájiriybelerde 
bolsa metallǵa jaqtılıqtıń túsiwi hám fotoelektronlarniń payda bolıwı arasında 10 -8 
saatlar shaması waqıt ótedi tek sonday eken, jaqtılıqtıń tolqın teoriyası hám 
fotoeffekt arasında joqarıda baylanqan sáykes kernewler bar. Sol sebepli 1905 jılda 
A. Eynshteyn jaqtılıqnı kvant teoriyasın usınıs etdi. 
Eynshteyn Plank teoriyasın jaqtılıqa salıstırǵanda qollap, jaqtılıq kvantlar 
jol menende nurlanibgina qalmay, bálki jaqtılıq energiyasınıń tarqalıwı da, jutılıwı 
da kvantlasqan bolıwın aytıp ótdi. Bunda jaqtılıq fotonlar (jaqtılıq bólekleri) retinde 
qaraladı. h energiyaǵa iye bolǵan foton óz energiyasın metall daǵı elektronǵa beredi. 
Eger bul energiya jetkiliklishe úlken bolsa, metalldan elektron ajralıp shıǵadı. 
Energiyanıń qalǵan bólegi bolsa metalldan tısqarına shıǵıp alǵan elektrondıń 
maksimal kinetik energiyası retinde kórinetuǵın boladı.