Tema: sirtqi fotoeffekt. Kompton

1-suwret 
yaǵnıy jaqtılíq aǵımı kansha úlken bolsa(intensiv bolsa), fototok hám sonsha úlken 
boladı. Bunda k - katod materialınıń jaqtılíqtı seziwin xarakterlewshi koeffitsient. 2. 
Fotoelektronlardıń kinetikalíq energiyası túsip atırǵan jaqtılíqtıń jiyiligine tuwrı 
proportsional hám jaqtılíq aǵımına baylanıslı emes 
е
t
Ф
I


[ 2 ]. 

---

8 
Túsip atırǵan jaqtılíq intensivligi qanday bolıwınan qáttiy názer, fotoeffekt 
málim jiyilikten baslap bayqaladı hám bul jiyilik katodtıń qanday materialdan 
jasalǵanına baylanıslı. Stoletov nızamları haqqında tereń oy juwırtqan A.Eynshteyn 
fotoeffekt hádiysesin Plank gipotezası tiykarında túsindiriwge qarar qıldı. Ol Plank 
gipotezasın rawajlandırıp, jaqtılíq tek ǵana shıǵarlǵanda emes, bálki keńislikte 
tarqalǵanda hám, basqa zatlar tárepinen jutılǵanda hám ózin fotonlar aǵımınday 
tutadı, degen pikirdi bildirdi. Eynshteyn fotoeffekt hádiysesin sonday túsindirdi. 
Katodǵa túsip atırǵan foton óziniń energiyasın elektronǵa beredi. Eger bul energiya 
elektronnıń shıǵıw jumısınan úlken bolsa, elektron katodtan ajralıp shıǵadı. Biraq ol 
anodqa jetip barıwı ushın kinetikalíq energiyaǵa hám iye bolıwı kerek. Keri 
jaǵdayda ol jáne qaytadan katod zatına jutılıwı múmkin. Solay etip, fotoeffekt 
hádiysesi bolıw ushın fotonnıń energiyası elektronnıń zattan ajralıp shıǵıwına hám 
oǵan kinetikalíq energiya beriwge jeterli bolıwı kerek, yaǵnıy: Bul ańlatpa sırtqı 
fotoeffekt ushın Eynshteyn teńlemesi dep ataladı hám fotoeffekt hádiysesi ushın 
energiyanıń saqlanıw hám aylanıw nızamın sıpatlaydı. Elektronlardıń metalldan 
shıǵıw jumısı zattıń tábiyatına baylanıslı. Ol túrli metallar ushın túrli mánislerdi 
qabıl etedi.Fotonnıń energiyası tek elektrondı zattan ajratıp shıǵara alıwǵa, yaǵnıy 
shıǵıw jumısın orınlawǵa jeterli bolǵan jaǵdaydı qarayıq:eger ekenligin esapqa 
alsaq bunnan (q) kelip shıǵadı. 
Adette, bul shárt fotonnıń energiyası kishi bolǵanda júzege kelgeni ushın 
oǵan fotoeffekttiń qızıl shegarası delinedi. Endi Eynshteyn teńlemesi járdeminde 
Stoletov nızamların analizlep óteyik. 1. Eger túsip atırǵan jaqtılíq aǵımı qansha 
úlken bolsa, ondaǵı fotonlar sanı hám sonsha kóp boladı. Kóp sandaǵı fotonlar 
kóbirek elektronlardı urıp shıǵaradı onda toyınıw tokınıń mánisi hám úlken boladı. 
2. Eger elektron bir ǵana fotonnan energiya alar eken, demek, onıń kinetikalíq 
energiyası katodǵa neshe foton túsip atırǵanına emes, bálki hár bir fotonnıń 
energiyasına baylanıslı boladı. Sonıń ushın fotonnıń energiyası, yaǵnıy jiyiligi
artıwı menen elektronnıń kinetikalíq energiyası hám artadı. Basqasha aytqanda, 
fotoelektronlardıń kinetikalíq energiyası túsip atırǵan jaqtılíq jiyiligine tuwrı 
proportsional boladı. 3. Fotoeffekttiń qızıl shegarası ushın tabılǵan (q) ańlatpa 

---

9 
úshinshi nızamın túsindirip beredi. Fotonnıń energiyası shıǵıw jumısına teń 
bolǵannan baslap fotoeffekt hádiysesi júzege kele baslaydı. Energiyası shıǵıw 
jumısınan kishi bolǵan foton, jaqtılíq intensivligi qanday bolıwdan qáttiy názer, 
elektrondı metalldan urıp shıǵara almaydı hám sonıń ushın fotoeffekt 
bolmaydı.Túrli metallar ushın shıǵıw jumısınıń mánisi túrlishe bolǵanlíqtan, olar 
ushın fotoeffekttiń qızıl shegarası hám túrlishe boladı.
Eger túsip atırǵan jaqtılíq intensivligi júdá úlken bolsa(lazer nurları), kóp 
fotonlı fotoeffekt bolıwı múmkin. Bunda elektron bir waqıttıń ózinde bir emes, bálki 
n fotonnan energiya aladı hám bul ushın Eynshteyn formulası tómendegi kóriniske 
iye boladı: 3. Fotoelement. Fotoeffekt hádiysesine tiykarlanıp islewshi qurılmalar- 
fotoelementler texnikada keń qollanıladı. Olardan eń kóp tarqalǵanı – vakkumlı hám 
gaz toltırılǵan fotoelementler.
2
2


m
A
h


Súwretti sımsız jetkerip beriw(fototelegrafiya) - fotoelementtiń eń kóp 
qollanatuǵın oblastlarınıń biri. Buǵan televideniya jaqsı mısal bola aladı. Súwretti 
elektr signallarına aylandırıw mikroskop dep atalıwshı áspabta ámelge asırıladı. 
Mikroskop beti júdá kóp kishi fotoelementlerden ibarat bolǵan áspab. Olar ózlerine 
túsip atırǵan jaqtılíqqa sáykes bolǵan elektromagnit tolqınlar payda etedi hám bul 
tolqınlar uzaq aralíqlarǵa beriledi. Antenna járdeminde qabıl etilgen signallar bolsa 
mikraskopta qaytadan jaqtılíq signalına, yaǵnıy súwretke aylanadı. Fotoelement 
járdeminde islewshi fotorlardi sanaǵannan keyin , avtomatik túrde túrli 
mexanizmlerdi iske túsiriwshi hám qadaǵalawshı qurılmalardıń tiykarın quraydı. 
Fotorele–jaqtılíq túskende yaki jaqtılíq túsiwin toqtatqanda islewi múmkin. 
Fotorele- zamanagóy robotlardıń seziw qurılmalarınan baslap, metrolarǵa kiriwdi 
qadaǵalawshı qurılmalarǵa shekem, qala kósheleriniń jaqtılandırıw sisteması, 
detallardıń forması hám reńine qarap ajratıwǵa shekem bolǵan wazıypanı orınlawshı 
qurılmalardıń tiykarın quraydı. Fotoqarsılıq .Fotoqarsılíq ishki fotoeffektke 
tiykarlanıp isleytuǵın áspab esaplanadı.Fotoqarsılíq dep, qarsılıǵı oǵan túsip atırǵan 
jaqtılíq intensivligine baylanıslı bolǵan yarımótkizgishli qurılmalarǵa aytıladı. Onıń 

---

10 
islew printsipin túsiniw ushın yarımótkizgishtiń jumıs printsipin analiz eteyik.Sonı 
atap ótiw kerek, jaqtılandırmaǵan yarımótkizgishte hám málim muǵdarda erkin 
elektronlar bar boladı hám olar yarımótkizgishtiń menshik ótkiziwsheńligin payda 
etedi. Eger yarımótkizgishke kernew qoyılsa, onda elektr tokı payda boladı hám bul 
tok menshik tok(Im) dep ataladı. Eger yarımótkizgishke jaqtılíq tússe, qosımsha 
elektronlar hám gewekler payda bolıp, onıń ótkiziwsheńligi jaqsılanadı hám 
shınjırdaǵı tok jaqtılíq tokına shekem artadı.
Jaqtılíq tokı hám menshik toklardıń ayırması: I=Ij-Im – fototok dep 
ataldı.Fotoqarsılíq sesli kinoda, televideniyada, telemexanikada, avtomexanikada 
signal beriwshi úskene sıpatında isletiledi. Lyuminestsentsiya. Geybir denelerge 
jaqtılíq túsirsek, onda olar ózleri jaqtılíq shıǵara baslaydı. Usı qubılıstı 
lyuminestsentsiya dep ataydı. Deneden shıǵıp atırǵan jaqtılíqtıń jiyligi shıǵarip 
atqan denege túsken jaqtılíqtıń jiyliginen túsken boladı. Bul stoks qádesi dep ataladı 
stoks qádesin anıqlaytuǵın teńsizliktiń eki jaǵın Plank turaqlısına kóbeytsek, shıǵıw 
h < túsiw, h yamasa túsiw h > shıǵıw h Dene atomnıń jatqan fotonnıń energiyası, 
onıń shıǵarǵan fotonnıń lyuminestsentsiyanıń bir neshe túri bar.1. 
Fotolyumenestsentsiya - jaqtılíq tásirinen bolatuǵın jaqtılanıw. 2. Elektro 
lyuminestsentsiya elektir zaryadı gezindegi jaqtılanıw (mısalı, gazzaryadlı 
tútikshelerdiń jaqtılanıw, qanttı yamasa kristaldı untaqlaǵandaǵı jaqtılanıw) 3. 
Katodlyuminestsentsiya-elektron soqlıǵısıwınan payda bolatuǵın jaqtılanıw (mısalı, 
televizor menen ostsilograf ekranlarınıń jaqtılanıwı) 4. Ximlyuminestsentsiya-dene 
ishindegi ximiyalíq ózgerisler negizinde payda bolatuǵın jarqıraw (fosfordıń 
jaqtılanıwı, teńiz janıwarınıń jarqırawı) 5. Radiolyuminestsentsiya-radioaktivli 
nurlardıń tásirinen payda bolatuǵın jarqıraw (mıs, stsintilyatsiyalíq sanawshılar 
ekrannıń jaqtılanıwı) 6. Rentgenlyuminestsentsiya-rentgen nurları payda etetuǵın 
jaqtılanıw (mısalı, rentgen aparatı ekrannıń jaqtılanıwı) w.Sonolyuminestsentsiya-
ultra ses terbelisleriniń suyıqlíqlarda payda etetuǵın jaqtılanıwı [ 3 ]. 
Lyuminestsentsiya elektromagnit tolqınlarınıń energiyasın ximiyalíq 
energiyanı hám mexanikalíq energiyanı birden kórinetuǵın jaqtılíq energiyasına 
aynaldıratuǵın generator desekte boladı. Geybir dene óz jaqtılanıwı jaqtılanıw 

---

11 
toqtawı menen aǵaradı. Onday jaqtılanıw fiuorestsentsiya dep ataladı. Al jaqtılanıw 
toqtalǵannan keyin dene jaqtılanıwın toqtatpasa onday jaqtılanıwdı fosforestsentsiya 
dep ataydı. 
Haywanlar dúnyasında gezlesken jaqtılanıw fluorestsentsiyaǵa kiredi. 
jaqtılanıw hár túrli zat ushın túrine boladı. Sonlíqtan haywanlardan alınatuǵın 
awqatlíq zat túrleriniń buzılǵanın yamasa buzılmaǵanın olardıń iysine qaray 
ayırıwǵa boladı zatlardı usı qádesi negizinde tekseriwdi lyuminestsentlik analiz dep 
ataydı. Jaqtılíq basımı Jaqtılíq basım túsiretuǵının eń birinshi ret P.N.Lebedev 
(1903) anıqlanadı. Júdá dál tájiriybeler jasay otırıp, ol denege túsken jaqtılíqtıń 
basımı onıń( jaqtılíqtıń) intensivligine (I) jaqtılíq túsken dene betiniń jaqtılíqtı 
shaǵılıstırıw qábiletine (R) baylanısılǵanı dáliledi. Jaqtılíq túsiretuǵın basım júdá az. 
Mısal. Jerdiń atmosfera qabatına kúnnen keletuǵın jaqtılíq intensivligi, Vt/mǵ 
R=0,86 desek, onda jaqtılíq basımı shama menen Pa boladı. Bul atmosferalíq 
basımınan 10 ese az. ınlaw etip yasaladi. Diywalǵa qoyılatuǵın akvariumdıń aldınǵı 
diywali iymek boladı.