Tema: sirtqi fotoeffekt. Kompton

2.2. Elektron difraksiyasida qollaniwi 
Hámme mikroobektlarga da tolqınlı, da korpuskulyar ayrıqshalıqlar tán, 
biraq olar eski fizikada tolqın da, bólek de emes. Mikroobektlarniń hár túrlı 
qásiyetleri bir waqıtta kórinetuǵın bolmaydı, olar bir-birin toltırıp baradı, tek olar 
birgelikte mikroobektni tolıq tariypleydi. Belgili Daniya fizigi N. Bardıń 
toldırıwshılıq principi sonnan ibarat. Shártli túrde sonı da aytıw kerek, 
mikrobóleksheler tolqın sıyaqlı tarqaladı, bólek sıyaqlı energiya almasadı. 
Tolqın teoriyası kózqarasınan, elektronlar difraksiya tábiyat kórinisinde de-
Broyl tolqınları intensivligi maksimumiga uyqas túsedi. Fotoplastinkada alınǵan 
maksimumlarda elektronlardıń kóp bólegi túsedi. Biraq, fotoplastinkada hár túrlı 
jaylarǵa elektronlardıń túsiw procesi individual halda emes. Náwbettegi elektron 
shashilgandan keyin qay jerge túsiwin úzil-kesil túrde aytıw múmkin emes. 
Elektronlardıń ol yamasa bul jayǵa túsiwiniń málim itimallıǵı ámeldegi tek. Sonday 
etip, mikroobektlar jaǵdayın jáne onıń ózin tutıwın súwretlew tek itimallıq túsinigi 
tiykarında aytıw múmkin. Mikroobektlarni súwretlewde itimallıq jantasıwın 
kerekligi kvant teoriyasınıń zárúrli qásiyetlerinen bolıp tabıladı. Kvant 
mexanikasında mikrodunyada obiektler jaǵdayın súwretlew ushın tolqın funksiya
(p-funksiya ) túsinigi kirgizildi. Tolqın funksiyasınıń modulı 2 kvadratı keńisliktiń 
birlik kóleminde mikrobólekshelerdi tabıw itimallıǵına proporsional. Tolqın 
funksiyasınıń anıq kórinisi mikrobólekshe jaylasqan kólemdiń sırtqı sharayatları 
menen anıqlanadı. Kvant mexanikasınıń matematikalıq apparatı berilgen kúsh 
maydanında jaylasqan bóleklerdiń tolqın funksiyaların tabıw imkaniyatın beredi. 
De-Broylni sheksiz monoxromatik tolqını hesh qanday kúsh maydanı tásir 
etpeytuǵın erkin bólektiń tolqın funksiyası bolıp tabıladı. Difraksion jaǵdaylar, 

---

24 
difraksiyalar júz beredi tosıqlar ólshemleri tolqın uzınlıqları menen birdey bolǵanda 
kóbirek kórinetuǵın boladı.
Bul tolqındıń hár qanday fizikalıq tábiyaatına, atap aytqanda elektron 
tolqınlarına mas bolıp tabıladı. De-Broyl tolqınları ushın tábiyiy difraksion pánjere 
bul atom ólshemi tártibindegi fazalıq dawirli kristaldıń tártipli dúzilisi bolıp tabıladı 
(shama menen 0, 1 nm). Bunday ólshemli tosqınlıqlardı (mısalı tınıq bolmaǵan 
ekran daǵı tuynuk) jasalma túrde jaratıp bolmaydı, biraq de-Broyl tolqınları 
tábiyaatın túsindiriw ushın qıyalda tájiriybe ótkeriw múmkin. Mısalı D keńligindegi 
birden-bir sańlaqtaǵı elektronlar difraksiyasini kórip shıǵamız (13-súwret). Sańlaq 
arqalı ótken elektronlardıń 85% ten kóplegeni difraksiya oraylıq maksimumga 
túsedi. Bul maksimumniń (1 múyesh yarım keńligi beyim boladı.