Tema: Tabu hám Evfemizm sózler

2.2. Evfemizm sózlerdiń mazmunı boyınsha túrleri hám izertleniwi izertleniwi

Evfemizmlardı bóliw tıykarında,olardı sotsial tabiyatına qarap tómendegi evfemizm toparlarına bóliw múmkin:

1.Milliy ádebiy tildiń ulıwma qollanıwshı evfemizmları;
2.Klaslıq hám professional evfemizlar;
3.Shańaraqlıq evfemizmlar;
Evfemizlardıń forması hám máni begilerine qarap batıs hám turk lingvistları tárepinen bólingen.Túrkiy xalqlar ishinde bul boyınsha dáslepki izeetlew júrgizgen alımardıń biri túrkmen lingvisti S.Altayev (1955).Altayev jaqlaǵan doktorlıq jumısında evfemizmlardı tómendegi formada úyrenip,bólgen:
1.Xalıqtıń jaratıwshılıq iskerligi nátiyjesinde payda bolǵan evfemizlar:
Ólim menen baylanıslı evfemizmlar;
Dıyqanshılıq hám sharwashılıq penen baylanıslı evfemizler;
Naqıl-maqal hám aforizmlerdıń evfemiztik belgileri;
2.XIII-XIX ásirlerde xalıq tilinde qollanılǵan evfemizlar
Ólimge baylanıslı bolǵan diniy kóz-qaraslar nátyjesinde payda bolǵan evfemizmler;
Insan aǵzalarına tıykarlanǵan evfemizmlar;
Ádep-ikramlılıq qaǵıydalarına tıykarlanǵan metaforik evfemizmler.
Ózbek lingvisti N.Ismatullayev 1964-jılı jaqlaǵan “Ózbek tilinde evfemizmler” atlı kandidatlıq dissertaciyasında evfemizmlerdi tómendegishe bóliwdi usınıs etken:
1.Evfemizmlardıń qollanılıw hám mánilik túrleri:
Tabuǵa tıykarlanǵan evfemizmler:
a)mifologiyalıq túsiniklerdi atawda qollanılatuǵın evfemizlar;
b)zıyanlı nasekomalar,jılan hám basqa haywan atlarına tiyisli qollanılatuǵın evfemizlar;
d)jırtqısh haywanlarına atlarına baylanıslı qollanılatuǵın evfemizmlar;
e)kesellik atları ushın qollanılatuǵın evfemizmler
f)erkek hám háyel múnasebetlerine baylanıslı qollanılatuǵın evfemizmlar;
g)háyeller tilindegi evfemizmlar;
2.Irımlarǵa tıykarlanǵan evfemizmlar.
3.Jámiyette ayıp esaplanǵan,qopal sózler ornına qollanılatuǵın evfemizmler.
4.Hayallardıń hárqıylı jaǵdaylarına baylanıslı evfemizmlar:
a)ólim menen baylanıslı;
b)jınsıy baylanıs;
d)insan organlarına tiyisli qollanılatuǵın evfemizm;
g)kiyim-kenshek penen baylanıslı evfemizlar;
h)doktor hám meditcina tilinde qollanılatuǵın evfemizmler;
i)hájetxana,vanna hám basqa jerlerge baylanıslı qollanılatuǵın evfemizmlar;
5.Sóylesiw tilinde qollanılatuǵın evfemizmler;
6.Stillik evfemizmler;
7.Diplomatik tilde qollanılatuǵın evfemizmler;
8.Evfemizlardıń tildi bayıtıwdaǵı hám kópmánililik belgisin bildiriwdegi áhmiyeti.
Sózliktegi sózlerdiń artıwında evfemizmlardıń ornı
kópmánililik hám evfemizm
atlıqtan jaslaǵan evfemizmlar;
sanlıqtan jasalǵan evfemizmlar;
almasıqlardan jasalǵan evfemizmlar;

feyillerden jasalǵan evfemizmlar;

aforizmlardan jasalǵan aforizmlar.
Azerbayjan lingvisti Hosay Mahmudoǵlu Jabbrov 1972jılda doktorlıq dissertaciyasında evfemizmlardı tómendegishe úyrenedi:
1.Til biliminde tabu hám evfemizmlerdıń túsiniliwi;
2.Tabu hám evfemizmlardıń tarıyxıy analızı;
3.Tabudıń til brlikleri arqalı payda bolıw sebepleri hám evfemizm járdeminde qollanılıwı;
4.Tabu hám evfemizmlerdıń tildıń tarıyxıy rawajlanıwında múnásebeti;
5.Evfemizmlardıń payda bolıw jolları
Leksikalıq jol menen;
Frazzeologiyalıq jol menen;
Grammatikalıq jol menen;
6.Evfemizmlerdıń ádebiy tekstlerde qollanılıwı;
Evfemizmlerdıń stillik belgileri;
Sóylesiw tilinde qollanıwshı evfemizmlar;
Ádebiy tilde qollanılatuǵın evfemizler;
Qazaq lingvisti A.K.Ahmedov 1973-jılda doktorlıq dissertaciyasında evfemizmlerdiń payda bolıw jolları haqqında jazadı:
Evfemistik metafora;
Evfemistik metonimiya;
Evfemistik sinekdoxa;
Evfemistik simvol;
Evfemistik simvol;
Evfemistik perefraza;
Basqa til birliklerinen payda bolǵan evfemizmler dep bóledi.
Insaniyattıń eń tıykarǵı qorqınıshlarınan biri bul-ólim.Ólim evfemizmnıń eń áhmiyetli bóleklerinen birin payda etedi.Condon dawamlı ólim menen júzbe-júz keletuǵın keselxanalarda dawasız adamnıń kartası DNR jazılatuǵını,bul ese Do Not Resuscitate (ayaqta turmaydı,jasaw belgileri joq) mánisinde qollanıwdı atap ótken.
N.Ismatullayev hám S.Altayevlar evfemizmlardı klassifikaciyasın keltirip ótkeninde “Tabuǵa tıykarlanǵan evfemizlar” dep te atap kórsetedi.
Evfemik belgiler bas (denotat) túsinik penen baylanıslı tematikalıq hám sematik sózlikler dúziw imkanin beredi.Bunda sinonimiya qatarlarınıń hár biri sóylew funksiyasına góre bahalanadı.
Evfemik sinonimlerdıń rawajlanıwı,harakteri yaki ulıwma sóylewi birdey emes.Olar kóp jaǵdaylarda denotat (tabu) túsiniginıń oń,bazıda ese teris konnotatlardan payda boladı.
Sinonimlerdıń funksiyaları sol tildegi hádiyselerdıń tıykarında súwretlenedi.Sonday etip sinonimler barlıqtaǵı bir hádiyseni onıń eń kishi táreplerin súwretlewde xizmet etedi.Usı funksiyalar senmantikalıq tárepten bólinedi.Bıraq sóylew,semantikalıq funkciyaları menen birgelikte stilistikalıq funkciyalarǵa da iye.Sinonimlarǵa qaraǵanda bul funkciyalardı birgelikte kóriw zárúr.
A.P.Evgenyeva ideografik hám stilistikalıq sinonimler arasında anıq bir shegara ótkezip bolmaydı,sebebi sinonimlerdıń kóp bólegi stilistik hám sematik maqsetler ushın xizmet etedi.
Leksikanıń evfemistik birlikleri semantika hám stilistikanıń birlesiwine mısal bola aladı.
Evfemizmnıń sinonimlik tábiyatı haqqında aytatuǵın bolsaq,olar konteksual sinonimlerge júdá jaqın esaplanadı.Yaǵnıy málim bir kontekstte qollanılǵan evfemizmlerdi tek sol kontekstte sinonim dep alıw múmkin.Sebebi tekstten tısqarı sol sózlerdıń mánisi hárqıylı bolıwı múmkin.Evfemizmlerdıń sinonimlerden parqlı jáne bir tárepi bar.Evfemizm tıykarın tabu quraydı,eger evfemizm tıykarında tabulanǵan túsinik bolmasa,sol sóz evfemistik belgini joytadı.
Mádeniyat rawajlanıwınıń dáslepki dáwirlerine tiyisli bolǵan predmet hám onıń atı ortasındaǵı tábiyǵiy baylanıs haqqında súwretlew,sóz sıyqırı hám tabu yaǵnıy belgili predmet yaki hádiyse atların sheklewdi keltirip shıǵardı.Tabu hám evfemizmlerdıń baylıǵı tek olardıń quramında ekenligi,bálkim onıń semantikasıńıń keńligi hám stillik sıpatınıń túrli ekenligi.búgingi kúnge shekem tabulasqan leksika evfemizatsiyanıń usılları hár qıylı alımar tárepinen túrlishe bólingen:
V.P.Moskvinniń klassifikatciyasın atap ótiw kerek.Ol evfemizatsiya usılların sanap óter eken,naqıl-maqal hám ibaralardaǵı evfemizatsiya qubılısın atap ótedi.Naqıl-maqal hám ibaralar kibi evfemizler de til universaliyaları bolǵanı ushın,bul til birlikleri óz ara múnasebetke kirisedi.
Naqıl-maqallar tildegi hádiyse sıpatında evfemizmler kibi universal bolıp,ol kóp ǵana dunya tillerinde bar.
Naqıllar hám evfemizmer óz ara baylanıslı.Naqıllardıń uqsaslıq hám parıqlılıǵı,ulıwmalılıq hám ramziy tıykarların úyrener ekenbiz,málim bir xalıqtıń turmısı,úrp-ádetlerin sáwlelendiriwshi regionlıq belgilerge tıykarlanǵan obrazlardı tańlawdı túsiniw kerek.
Zamanagóy paremialogiyada naqıl-maqallardı úyreniwde dáslepki márte V.Permyakov tárepinen tıykarlap berilgen regionlıq semiotik (logikosemiotik) jaǵdayǵa kóre,naqıllar mısalında tıykarǵı itibar olardıń túp mánisine emes,balki olar payda etiwshi anıq bir jaǵdayǵa qaratıladı.
X.Madjitov evfemistik frazeologizmlerde aytılıp atırǵan predmettiń unamlı xararteristikası,múlayimlik hám basqalardıń emotsional múnasebetlerin payda etedi,dep aytadı.Frazeologikalıq bilikler naqıl-maqal,jumbaq hikmetli sózler sıyaqlı xalıqtıń tájriybesi,dunya qarasın belgileydi.
Evfemistik frazeologizmlerdıń stilistik imkaniyatları keń bolıp,olar járdeminde shıǵarma tili shıraylı hám koloritli boladı.
Dj.Eytonnıń eń ataqlı “Dictionary of Eupherisms” degen sózliginde evfemizmlerdi kórsetken.Bul sózlikte kórsetilip ótilgen evfemizmlerdıń kópshiligi frazeologizmler.Olardı frazeologiyalıq evfemizmler dep ataw múmkin.
Frazeologik evfemizmler bir sóz evfemizmlerine qaraǵanda kóplew qollanılıp,olar keń semantik imkaniyatları menen xarakterlenedi.Frazeologik evfemizmler evfemistik qayta atawdıń usılı esaplanadı,bahalaw,ekspresivlik hám funksional-stilistik kpmponentleri menen parıq qıladı.
Frazeologik evfemizmlerdıń ózine xas tárepi sonda,frazeologizmdı payda etiwshi túrli leksik komponentlerdi ulıwma belgi funksiyası bolıp,payda etip atırǵan hádiyseni ámelge asıradı.Sonıń menen birge.frazeologizmnıń ózine tiyisli mádeniy komponentleri turmıs tárizi,xarakteri,sociallıq júkti ózinde payda etken aspektler arqalı payda boladı.Frazeologizmnıń tıykarına jatıwshı metafora xalıq mádeniyatnıń túrli obyekt hám hádiyseleri menen analogiya ótkeriwge imkan beredi.
L.P.Krisin evfemizatsiyanıń túrli usılların ajıratıp kórsetedi.Máselen,
1.”Diffuz” semantikaǵa iye bolǵan anıqlawısh sózler
2.Ulıwma manige iye bolǵan sózlerdıń qollanılıwı
3.Basqa tillerden alınǵan sóz hám terminler
4.Feyillerdıń mánisinıń jumsalıwı arqalı jasalǵan evfemizmler
Evfemizatsiyanıń túrli usılların belgilewde bas talap-tabu sózdi evemizmge almastırıw usılın qollaw.Sol talapqa kóre,Dj.Lourens hám Ch.Keynniń bóliwin keltiriw múmkin.
1.Iqtıyarlı ráwishte sóylewde qopal sózlerdi túsirip qaldırıw.
2.Tabu sózdıń formasın ózgertiw
3.Orınsız bolǵan sózdi basqa tildegi sóz arqalı qollanıw.
4.Tabu sózdi basqa ulıwma sóz benen almastırıw.
E.Partridj bóliniwinde:
1.Grafik usıl arqalı payda bolǵan evfemizmler,
2.Semantikalıq usııl sebepli payda bolǵan evfemizmler.;
3.Morfologiyalıq usıl arqalı;
4.Basqa tillerden sózlerdi ózlestiriw hám terminlerdi qollaw;
5.Sintaktik usıl arqalı;