Tema: Tabu hám Evfemizm sózler

1.2. Evfemizm sózler haqqinda túsinik
Evfemizm-(grekshe euphemeo-“jaqsı,jumsaq sóylew”) degendi ańlatadı.
Evfemizmler nárse-hádiysenıń jumsaq kórinisindegi belgisi sıpatında tildiń súwretlew imkanıyatları bayıwı ushın xizmet etedi.Sonıń menen birge,sociallıq-stilistikalıq parqlanıwlar (differensiatsiya) evfemizm túrleri hám olardıń usıllarında payda boladı.
Adamnıń sóylew iskerligi ádep-ikramlılıq qaǵıydalarına ámel etedi.Ádep-ikramlılıq hám mádeniy tárepten qollanılıwı naqolay dep tabılǵan sózler ornına basqa sóz hám ibaralardıń qollanılıwı evfemizm dep ataladı.
Túsiniklerdiń evfemizatsiyalasıwı máseleleerine baǵııshlanǵan túrli tillerdegi islerdi úyreniw bul hádiyse júzesinen bildirilgen teoriyalıq qaraslardı toparlaarǵa ajıratıwǵa boladı.
Insaniyat jámiyeti rawajlanıwlarınıń túrli basqıshlarında, ásirese, insan jámiyeti rawajlanıwınıń dáslepki basqıshlarında bazı bir nárseler,hárekeler qadaǵan etilgen.
Ulıwma til bilimindegi tabu hám evfemizm sózler haqqında pikirlerdi úsh tıykarǵı toparǵa ajıratıwǵa boladı:
1.Evfemizmnıń dáslepki kózqarası(Tabu) tásirinde payda bolıp,jámiyettiń mádeniy basqıshında joq bolıp baradı,
2.Evfemizmler til faktı,passiv leksik qatlam sıpatında payda bolıwı,
3.Evfemizmler házirgi waqıtta,sóylew ushın,stil ushın xizmet etedi.Bul kóz-qaraslar 1963-1964-jıllarıN.Ismatullaevanıń “Házirgi ózbek tilinde evfemizmlar” temasındaǵı kandidatlıq dissertaciyasında óz sáwleleniwin tapqan.Ulıwma bul tema turkologiyada belgili tárepten tekseriw obyekti bolǵanına qaramay,stilistikanıń izertlew obyekti sıpatında álleqashan óz sheshimin tabıwı kerek bolǵan tema sıpatında qalıp ketpekte.
Rus tilinde K.K,Shahjuri,turkmenshede S.Altayev,ózbek tilinde Ismatullaev, azerbayjan tilinde N.M.Jabbarov, qazaqshada A.K,Ahmetov hám altay tilinde A.Yayimovalardıń tabu hám evfemizmler boyınsha kandidatlıq dissertaciyaları bar.Turk tilinde de kóplep alımlar,lingvisler tabu hám evfemizmler boyınsha maqalalar,kıtaplar jazǵan.Atap aytqanda,professor Doǵan Aksan evfemizmdi bólek atama menen ataǵan.
“Oxford Inglizshe-Turkcha luǵat”indada evfemizm hm tabu boyınsha kóplep maǵlıwmatlar keltirilgen.
A.Omonturdiyev:”Evfemizm stilistikanıń izertlew teması sıpatında jándede tereń úyreniliwi kerek bolǵan temalardıń biri”,-dep jazadı.
J.Vandies:”Evfemizm-bul qadaǵan etilgen sózliktiń jaǵımlı hám mádeniyatlı forması”,- deydi.
L.A.Bulaxovskiy:”Evfemizm-jaman pikir oyatatuǵın nárse yaki hádiysenıń túp nusxasın almastırıw yaki olar haqqında sóz arqalı jawız kúshlerdi shaqırıw,hámmeden aldın qáwiptiń aldın alıw formulası”,-deydi.
C.Mamıtov hám Z.Kulumbayeva:”aytılıwı jaǵımsız bolǵan,ádebiy normaǵa sıyıspaytuǵın qopal sózlerdiń ornına basqa sózlerdiń qollanılıwı evfemizm dep ataladı”,-deydi

Tabu dáwirge baylanıslı bolıp,”dawamlı” hám “keshiwshi” tabu bolıp eki túrge bólinedi.

Qudaylar,óliler,xojayınlarǵa baylanıslı tabular “dawamlı” tabu;
“keshiwshi” tabular ese háyellerdiń fiziologik dáwirleri,hámiledarlıq dáwri,urısqa atlanıp atırǵan áskerdıń urıstan aldınǵı hám urıstan keyingi jaǵdayı menen birge ańshınıń aw baslanbastan aldınǵı,aw waqtındaǵı hám awdan keyingi jaǵdayı menen baylanıslı.
Turkshe sózlikte tabuǵa tómendegishe táriyip berilgen:”Muqaddes esaplanǵan bazı insanlar,haywanlar,narseler atın aytıw,olarǵa jaqınlasıw qadaǵan etilgen,jaqınlasqan jaǵdayda ol keri aqıbetlerde alıp keledi dep túsiniletuǵın diniy isenim,sóz múnasebet” dep táriyip beriledi.
Sóylewshi tema hám ortalıqtan kelip shıǵıp ol yaki bul nársege ádep yaki ádepsizlik,qopal yaki múlayimlik kóz-qarasınan baha beriwi múmkin.
Ólim yaki jerlew mársesimi temaları,eger bul hádiyse aktual bolsa,evfemizmler járdeminde awizekilestiriledi.Máselen, “jerge berip qoyıw” (bıraq kómiw emes),sonıń menen birge,meditcina xizmetkerleri sóylesiminde:” nawqastı jolaltıw”-nawqas ólimi, “balalar “ketip baratır” (ólip atır);jerlew máresiminıń ornına “diniy xizmetler” dep te qollanǵan.
Evfemizmler qollanılatuǵın ortalıqlar tómendegiler:
1.Diplomatiya:” óz ara doslıq principi”(kózge-kóz)
2.Húkimranlıqtıń jaza kórnisindegi háreketi:”qamaqqa alıw”dıń ornına “uslap alıw”, “ólim jazası”nıń ornına “oliy húkim”.
3.Mámleket yaki áskeriy sırlar.
4.Armiya,razvetka,militsiya,jinayıy isler hám basqa hákimiyat aǵzaları isi:”vazifa”, “operatciya”,”obyekt”-jasırın tárizde kúzetilip atırǵan shaxs.
5.Bólistiriw hám xizmet kórsetiw ortalıǵı:”talapı ósken zatlar”(defitsit)
6.Hár qıylı millet hám sotsial topar ortasındaǵı múnasebet,bul toparlardıń jaǵdayı:”etnik tazalaw”-sol hákimlikke tiyisli bolmaǵan millet shaxsların joq etiw;
Evfemizmler ózine tiyisli funkciyalardı sotsial jargonlarda isleydi.Olar arasındaǵı áhmiyetlisi-nıqaplanıw,bazıda házil,oyın,tajnis elementleri.Máselen,”qamaqxana tuwrısında “kurort” “akademiya”, qol kisenleri haqqında “braslet”, urlaw haqqında “juwıp ketiw” “tazalap ketiw”, óli haqqında “kózi jumıq” sıyaqlılar.