Tema: Tabu hám Evfemizm sózler

Qaynaǵańa basıńdı iyip,
Qayǵı menen qabaq úyip…
Usı halda tursań kelin,
Qaptalıńda eki biykesh,
Siyne sánli tursań kelin.
Hám qáynige bolıp jeńge,
Jat ellerde tursań kelin (B, 1950, 122-123).
Mısallardaǵı jeńge, qaynaǵa, biykesh, qáyni sózleri xalıq turmısında júdá keń kólemde taralıw múmkinshiligine iye bolıp, olar jańadan túsken kelinge óz kúyewiniń tuwısqanlarınıń, jaqın-juwıqlarınıń t.b. atın aytıw gúná degen túsinikten kelip shıqqan.
Sonday-aq, adamlardıń sana-seziminiń ózin qorshaǵan jámiyettiń nızamlıqların jetkilikli dárejede túsine almawınıń sebebinen jáne medicinanıń rawajlanbaǵan dáwirinde qanday da bir awırıwdı óziniń atı menen tikkeley aytıwdan saqlanıp, basqasha formada ataǵan. Mısalı, jaman keseldi anaday awırıw, maqaw, pes degen. Olarǵa baylanıslı teńewlerdi shayırlardıń qosıqlarınan da ushıratamız:
Bul zaman maqaw-pestey,
Qarnı suw salǵan mestey… (K, 1960, 65).
Demek, kórip ótkenimizdey, tabu-tiykarınan qanday da bir sebeplerge baylanıslı óz ataması menen ataw múmkinshiligi joq sózlerdiń toparı. Olar shayırlar tilinde belgili bir stilizaciyalıq xızmetti atqarıp, kórkem sózdi qollanıw sheberliginiń qanday ekenligin kórsetedi.
Al, tabularǵa qaraǵanda evfemizmlerdiń parqı bular sóylewshi yáki shayır, jazıwshı tárepinen hár túrli muqamǵa dóndirip, sıpayılap aytılǵan sózlerdiń toparı bolıp tabıladı.
Sóz etilgen shayılardıń qosıqlarında qollanılgán evfemizmler kópshilik jaǵdayda adamnıń quwanıshı yamasa kúyinishi, qayǵı-hásireti t.b. qanday da formaǵa baylanıslı bolıp kelgen sezimlerdi sáykes leksikalıq birlikleri arqalı belgili dárejede sıpayılap, názik sheberlik penen jetkeriw múnásibetinde qollanılǵan:
Xosh aman bol, Naǵmetulla, bir qozım,
Kóńlimniń qwanıshı, iıgerim bándi (Á, 1965, 119).
Usınılǵan qatarlardaǵı qozım sózi ulım degen mánini ańlatadı. Erterek waqıtlarda dástúr boyınsha balanıń atın tikkeley atamay jamantay, tuwmatay, qozı t.b. sózler menen ataǵan. Bunday mısallar basqa shayırlardıń shıǵarmalarınan da ushırasadı.
Tilimizdiń leksikalıq baylıǵında “óldi” sózi, tiykarınan, adamnıń dúnyadan ketiwi, janınıń úziliwine baylanıslı aytıladı. Shayırlardıń qosıqlarında usı sóz átirapında túrlishe dizbeklerdiń qollanılıwın kóremiz. Máselen, «óldi» ornına «Ótti dúnyadan» «Ketken keleme» dep te sıpayı túrde qollanıladı:

20

Qansha aytsaq ta, óz ornına kelmeydi,
Jorajan ármanlı óttiń dúnyadan, (Ó, 1978, 100).
Qalsańdaǵı esten tanıp,
Oylanıń, ketken keler me?
Haqlap, diywana bolsa da,
Oylanıń, ketken keler me? (B, 1950, 148-149).
Sonday-aq, klassiklerdiń dóretpelerinde «shıyqıldaw» sóziniń ornına «way-waylaw», «sıqmardı» - «sók sanar», «qızdı» - «qıpsha bel», «zalım» sózin «súr jılan», «shayan», «baspaqtı» - «qara bórge» «qapalandırmawdı» - sarǵaytpaw», «sulıwdı» - «kelbetli», «kúygelek kózli» dep sıpayılap kórsetiw jaǵdayları ushırasadı:
May jaqpasa way –waylaysań,
Qılıǵıń da jaman arba…
Bermesti jaman kóreseń,
Qara bermen sók sanarım…
Moyını qulash qıpsha bel,
Súyiw ushın maǵan kerek (K, 1960, 120, 126, 136,).