Tema: «Ózbekistanda ushıraytuǵın sút emiziwshiler, awlanatuǵın wa’killeri, kesellik tarqatıwshı ha’m kem ushıraytuǵın túrleri» Orınlaǵan
Ózbekistan qızıl kitabına kiritilgen sút emiziwshiler
Download 1.3 Mb. Pdf ko'rish
|
Kenjebaeva Asem,,,,
|
3.3 Ózbekistan qızıl kitabına kiritilgen sút emiziwshiler
Adamlardıń esabınsha, aqırǵı 300 jıl ishinde 120 túr sút emiziwshi haywanlar jer júzinen qırılıp ketken. Haywanlardıń keleshekte taǵı joǵalıp ketiw qáwipi bolmawi ushın 1966 -jılda jámiyetshiliktiń ǵayratı menen Xalıq aralıq “Qızıl kitap" shólkemlestirildi. Keyinirek (1983-jılda ) bolsa Ózbekstan “Qızıl kitap" basıp shıǵarıldı. Ózbekstannıń jańa “Qızıl kitap” 2003-jılda baspadan shıǵarılǵan bolıp, oǵan sút emiziwshilerdiń’ 24 túri kiritilgen. Olardıń ishinde kók suwır, Tıyanshan gúńgirt ayıwı, Orta Aziya qundızı, Turkistan silewsini, qaraqulaq, qar qaplanı, Buxara buǵısı, jayran, arxar, jabayı qoy hám taǵı basqalar dıqqatqa ılayıq. Turmısı qáwip astında qalǵan yamasa sanı azayıp baratırǵan haywanlardı qorǵawdıń eń nátiyjeli ilajlarına qorıq jerler hám buyırtpaxanalar qurıw kiredi. Házirgi waqıtta Ózbekistanda 6 taw: Hisar, Zamin, Kitap, Nurata, Surxan, Shatqal, 3 shól-toǵay: Qızılqum, Baday-Toǵay, Zarafshan qorıq jerleri hám 2 milliy baǵ: Zamin, Ugam- Shatqal iskerlik júrgizbekte. Ózbekistanǵa Amerika kontinentinen ondatra, nutriya hám norka keltirilip ıqlımlastırılǵan. Búgingi kúnde planetamızdıń oǵada basqınshı antropogenizatsiyası, sonıń menen birge, tábiyattıń hár qıylı sanáát shıǵındıları hám insanlardıń aqıbetinde flora hám faunaǵa keri tásir etip, haywanlardıń kóplegen túrleri joq bolıp ketken. Bul processti biraz toqtatıw hám adamlardı ózlerin qorshap turǵan tiri tábiyatqa ǵamxorlıq etiwge úyretiw ushın Qızıl kitap jaratılǵan. Elimizdegi qızıl kitapqa kiritilgen sút emiziwshilerge mınalar kiredi: qızıl yaki taw qasqırı, amur jolbarısı, pıshıq kiyikler hám taǵı basqa. Qızıl yamasa taw qasqırı. Dene uzınlıǵı 1 metrge shekem, salmaǵı 12 den 21 kg ǵa shekem, túlki sıyaqlı kórinedi hám ol óziniń gózzal terisi jaqtı qızıl reńi hám ayrıqsha dıqqatqa iye jayı menen adamlardı ózine tartadı. (3-suwret) 20 3-súwret. Taw qasqırı Silewsin Lynx — Pıshıq tárizliler shańaraǵına tiyisli sút emiziwshi haywan. Denesiniń uzınlıǵı 82—109 sm, quyrıǵı 20—40 sm, salmaǵı 8—19 geyde 32 kg. Qulaqlarında bir tutam uzın túklerden ibarat. Terisi qalıń hám jumsaq, qońır yamasa qızǵısh - sarı. Ózbekistan qubla tawlarınıń orta hám joqarı bóleginde ushıraydı. May — iyunda balalaydı. Balalar 2—3 jılda ulkeyedi. Qoyan, tıshqan sıyaqlı kemiriwshiler, qus, tuyaqlılar menen azıqlanadı. Házirde úzliksiz azayıp baratırǵanı ushın "Joq bolıp ketiw qáwipi astındaǵı jabayı fauna hám flora túrleriniń xalıqaralıq Konvensiyasınıń 1- dersginde hám Ózbekistan Respublikası Qızıl kitabına kiritilgen. (4-súwret) 21 4-súwret. Silewsin Lynx Jayran, kiyikler Gazella subgutturosa — Denesiniń uzınlıǵı 94—115 sm, boyı 60—65 sm, salmaǵı 25—30 kg. Urǵashısı shaxsız. Erkeginiń shaxı qara, qalıń hám buwınlı. Oraylıq Aziya hám Batıs Aziyada, atap aytqanda Zakavkazye, Turkmenistan, Ózbekistan, Qubla Qazaqstannıń shól hám shala shóllerinde tarqalǵan. Olardıń ayaqları jińishke, tez saatına 60 km ge shekem júgiredi. Aprel—mayda 1—2 bala tuwadı. Góshi hám terisi ushın kóplegen awlanıwları sebepli sanı júdá azayıp ketken. Buxara hám Surxondaryada olardı kóbeytiw ushın arnawlı qorıqxanalar islengen. Xalıq aralıq hám Ózbekstan Qızıl kitabına da kiritilgen. (5-súwret) 22 5-súwret Jayran, kiyikler Gazella subgutturosa Suwırlar Marmota — tiyinler shańaraǵına tiyisli kemiriwshiler tuqımlası. Olardń 15 túri bar. Denesiniń uzınlıǵı 60 sm ge shekem, quyrıǵı 20 sm ge shekem, salmaǵı 2, 5-9 kg. Moynı kelte, kózi úlken, qulaq qalqanı kishi. Júni qalıń hám uzın. Ózbekistanda uzın quyrıqlı túri ushıraydı. May ayında balalaydı. Balaları iyun—iyul aylarında uyasınan shıǵadı. Hár túrlı shópler geyde jawın qurtı, malyuska hám shıbın-shirkeyler menen azıqlanadı. Mayı hám terisi ushın awlanadı. Kók Suwırlar tábiyattı qorǵaw Xalıq aralıq birlespesi dizimine hám Ózbekistan Respublikası Qızıl kitabına kiritilgen. (6-súwret) 23 6-súwret. Suwırlar Marmota Burama shaqlı eshkisi Capra falconeri — taw eshkileri tuqımlasına tiyisli sút emiziwshiler túri. Gewdesiniń uzınlıǵı 170 sm, boyı jawırınınan 90 sm ge, salmaǵı 90 kg ǵa jaqın. Shaqları buramǵa uqsas buralǵan. Ózbekistanda Kóhi taw hám Baba tawda ushıraydı. Jar taslı , tik taw qaptal bawırlarında jasaydı. Sanı júdá azayıp ketkenlikten Ózbekistan hám Xalıq aralıq Qızıl kitapqa kiritilgen. Morxo'r - burama shaqlı eshki (Capra falconeri) — taw eshkileri tuqımlasına tiyisli sút emiziwshiler túri. Gewdesiniń uzınlıǵı 170 sm, boyı jawırınınan 90 sm ge, salmaǵı 90 kg ǵa jaqın. Shaqları buramǵa uqsas buralǵan. Ózbekistanda Kóhi taw hám Baba tawda ushıraydı. Jar taslı , tik taw qaptal bawırlarında jasaydı. Sanı júdá azayıp ketkenlikten Ózbekistan hám Xalıq aralıq Qızıl kitapqa kiritilgen. (7-súwret). 24 7-súwret. Burama shaqlı eshkisi Capra falconeri 8-súwret. Pıshıq kiyik 25 Pıshıq kiyik - bul kiyikke uqsap kórinetuǵın, biraq odan ayrıqsha bolǵan, shaxsız, tuyaqlı haywan. (8-súwret). Qar qaplanı Írbis - Qızıl kitapqa kiritilgen taǵı bir jırtqısh. Qar qaplanlarınıń jasaw jayı - Orta Aziyanıń tawlıq aymaqları. Bul haywan ele de kemnen-kem ushraytuǵın bolsada ele de planetamızda ámeldegi bolǵan haywanlar diziminde saqlanıp qalǵanlıǵı sebepli, qolaysız hám qattı ortalıqta jasaw sebepli sanı az bolıp ketken. (9-súwret). 9-súwret. Qar qaplanı Írbis 26 Orta Aziya Leopardı - Kavkaz leopard Panthera pardus ciscaucasica atı menen de málim bolǵan Orta Aziya leopardı Feline shańaraǵına tiyisli jırtqısh sút emiziwshiler tiyisli. Leopardtiň bul genje túri Batıs Aziyada jasaydı hám Panther turi júdá kem ushraytuǵın wákili. Ózbekistan Respublikası Ministrler mákemesiniń 1992-jıl 9-marttaǵı 109-sanlı “Ózbekistan Respublikasınıń “Qızıl kitabı” tuwrısındaǵı sheshimine tiykarlanıp “Ózbekstan Respublikasınıń Qızıl kitabınıń dúzilisi hám de onı júrgiziw rejimin belgileydi. (10-súwret). Download 1.3 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|