Tema: «Ózbekistanda ushıraytuǵın sút emiziwshiler, awlanatuǵın wa’killeri, kesellik tarqatıwshı ha’m kem ushıraytuǵın túrleri» Orınlaǵan

 
II-BAP SÚT EMIZIWSHILERDIŃ ULÍWMA EKOLOGIYALİQ 
XARAKTERISTIKASÍ 
2.1. Sút emiziwshiler wákilleriniń ekologiyalıq toparları 
Sút emiziwshilerdiń keńnen tarqalǵanlıǵı sonshelli, olar tek Antarktida da 
ǵana ushıraspaydı. Muzlıq okeanınıń arqa atawlarında tirishilik etetuǵın sút 
emiziwshilerdiń bir neshe túri bar ekenligi baqlanǵan. Jer materiginiń pútkilley 
bóleklengen muzlı okeannıń ortasındaǵı Uedineniye atawında Sibir tulkisi pesec, 
arqa buǵıları jasaytuǵını belgili bolǵan. Sút emiziwshiler teńiz betinen 3000-4000 m 
biyiklikte kóplegen polevkalardıń Sur nayza quyriq tishqan hám suwırlardıń 
marmota, jabayı eshkilerdiń, taw tekelerdiń hám barıstıń unsia, al Gimalaydıń 6000 
m biyikliginde jabayı qoylardıń tarqalǵanlıǵı belgili. Sút emiziwshilerdiń jer 
betinde, hawada, suwda hám topıraq qatlamında jasaytuǵınları da az emes. Bulardiń 
kópshiligi adam jasaǵan jerdiń barlıǵında tarqalǵan. Mısali: uy tishqanı, egew 

---

13 
quyrıq, sur tıshqanlar, geyde qasqır, túlki, shaǵal h.t.b. Eń joqarı hám bir qalıplı 
temperatura jaǵdayında - adam tárizli maymıllar, begamotlar, múyiz tumsıqlılar, 
tapırlar h.t.b. tarqalǵan. Sonday-aq, sút emiziwshiler hár túrli temperatura 
jaǵdayında da jasay aladı. Mısalı: aq qoyan, yakutiya túlkileri, qasqır - Arqa muz 
okeaninan Qubla Aziyaǵa deyin taralǵan. Hawanin’ iǵalilǵi ham jawin-shashinan 
muǵdari da sút emiziwshilerge ádewir tásir etedi . Qardıń qalıńlıǵı 90 sm den 
asatuǵın jerlerde suw bolmaytuǵınlıǵın kórsetedi. Kosuliya qardıń qalıńlıǵı 50 sm, 
jabayı shoshqalar 30-40 sm bolǵanda jasawı qıyınlasadı. Sút emiziwshiler kundizde 
hám tunde de tirishilik etedi. Mısali: Arktikada tún haywanları jazǵı jarıqqa tez 
úyrenip ketedi. Al onıń náwbettegi mángi qaranǵılıǵı kundizgi haywanlardıń 
tirishiligine kesent bermeydi. Kópshilik sút emiziwshiler topıraqtıń qattı,
jumsaqlıǵın tanlaydi. Qosayaqlardıń geybir túrleri mısalı: Paradipus ctenodactylus 
tek espeli qumda ǵana tirishilik etedi, onday jerde názik barmaqlı sarıshunaq 
(Spermophilopsis leptodactylus) jasaydı. Al, úlken qosayaqlar (Allactaga jaculus) 
qattı topıraqlı jerde jasaydı. Soqırlar menen kór tıshqanlar jer astında tirishilik etedi. 
Jabayı shoshqalarǵa awqatı mol jumsaǵıraq sazlı jer kerek. Kerisinshe jılqılar, 
aqbókenler, túyeler qattı sazlı jerlerde bolmaydı. 
Bular uzaq rawajlanıw nátiyjesinde jer betinde keń taralıp hár turli tirishilik 
jaǵdaylarına iykemlesken.1-jer betinde, 2-jer astında, 3- suwda jasaytuǵınlar, 4- 
ushıwshı haywanlar. Olar oz náwbetinde mayda toparlarǵa bólinedi.