Tema: «Ózbekistanda ushıraytuǵın sút emiziwshiler, awlanatuǵın wa’killeri, kesellik tarqatıwshı ha’m kem ushıraytuǵın túrleri» Orınlaǵan

 Jer astında jasawshı sút emiziwshilerge – kór tıshqan, hám cokorlar kiredi. 
Kór tıshqanlar, nasekoma jewshiler, soqırlar, cokorlar kemiriwshiler toparlarına, al 
qaltalı kór tıshqan kóp tisliler toparına kiredi. Bular jer astı tirishiligine beyimlesken 
hám óz aldına topar duze almaydı. Bulardıń denesi jumır, moynı tutas boladı. Ayaǵı 
qısqa. Kózleri kishi, soqırlardiki teri qatlamı kórinbeydi, qulaq qalqanı joq. Suw 
ańlarınıń suw menen baylanısı awqat zatların qumlıqtan tısqarı suwdan da tabıwına 
baylanıslı. Mısalı: Norka dushshı suw jaǵalawın mákanlaydı. Kemiriwshilerden 
ondatra, nutriyada da sonday. Bulardıń ayaqları eskekke aylanǵan, denesi jumır. 
Artqı eskekleri júzgende hám súńgigende lokomotorlıq xızmetin atqaradı. Norka 
ininiń awzı qurǵaqlıqta boladı. Ol suw atırapı kemiriwshileri menen, amfibiya hám 
balıqlar menen awqatlanadı. h.t.b.
Ushatuǵın haywanlarǵa - qolqanatlılar kiredi. Bular toǵayda mákanlap, dáslep 
sekiriw, keyin qalqıp ushıwǵa uyrengen. Mısalı: tıyın, Avstraliya qaltalı tıyını h.t.b. 
qanatında tutastırıwshı perdeleri, al geybirewlerinin’ dene qaptalında da perdeleri 
boladi.
Awqatlanıwı - bulardıń awqat quramı judá kóp túrli bolıp, hár túrli haywanlar 
menen ósimliklerden paydalanadı. Soǵan baylanıslı bular ekige bólinedi:
Tiykarinan ósimlik penen awqatlanatuǵını az, basım kópshiligi aralas: ósimlik hám 
haywanlar menen awqatlanadı. 
Nasekoma jewshilerge awqatın hawada uslawshı jarǵanatlar, qumırsqa, 
termitler menen awqatlanıwshı - qumırsqaxorlar, tútik tisliler hám exidnalar kiredi. 
Biologiyalıq jaqtan jırtqıshlılarǵa - eskek ayaqlılar hám kit tárizliler toparlarına 
kiretuǵın toparlar jatadı. Bulardıńaz ǵana turleri: pıshılar, aq ayıwlar h.t.b. Suw 
haywanlarınan tisli kitler tek balıq penen, al tyulenler mayda murtlı kitler menen de 
awqatlanadı. Kóbeyiwi – sút emiziwshilerdiń kóbeyiw dáwirinde ózine tán belgiler 
boladı: 

---

16 
1) Ishte uriqlanadı 
2) Tiri tuwadı 
3) To’llerin saqlaw ushin uyasin soǵadi.
4) Jana tuwǵan ballarm sut penen awqatlandiradi.
Usınıń ishinde 2-shi menen 4- shi naǵız sút emiziwshilerge tán bolsa, l-shi menen 3-
shi barlıq omırtqalılarǵa ortaq qasiyet. Sút emiziwshiler 4 biologiyalıq toparǵa 
bólinedi: 
1. Urıqlanǵan máyek tuwıp onı basıp, bala shıǵaratuǵınlarǵa úyrek tumsıqlılar 
kiredi. 
2. Urıqanǵan máyek tuwar waqtında analıǵınıń qursaq bóliminde payda 
bolatuǵın teri qaltaǵa salıp alatuǵınlarǵa exidnalar kirip, jas balaları sút bezinen 
bólinip shıqqan sút penen awqatlanıp boy jetken organizmge aylanadı. 
3. Shala tiri tuwıwshılarǵa balası jatırında naǵız planceta payda bolmay-aq 
jetilisedi. Bularda qaltada emshek penen awqatlanadı, óz betinshe eme almaydı, 
oǵan anası sutti awzına shashıratıp quyadı. Bularǵa qaltalılar kiredi. 
4. Ózi emip kete alatuǵın bala tuwıwshılarda bala tolıq jetilisken plancetada 
tuwıladi. Sonıń ushında olar plancetalı sút emiziwshiler dep ataladi. Bul toparlardıń 
kóbeyiw ayırmashılıǵınan basqa, máyek sapasında da ayırmashılıq boladı. Mısalı : 
máyek tuwatuǵınlardıń máyegi 10- 20 mm bolıp sarı uwızǵa bay, belok qabatı 
pergament siyaqlılar menen qaplanadı. Qaltalılardıń máyegi - 0,2-0,4 mm, al 
plancetalılardiki onnanda mayda-0,05-0,2 mm boladı. Sonıń ushın da bulardıń 
buwaz bolıw waqtları hár túrli. Mısalı: Sur alamanda Cricetulus migratorias 11-13 
kún; úy tıshqanlarında Mus musculus 18-24 kún; iri ondatralarda 25-26 kún; tiyinler 
35-40 kún; túlkide 52- 53 kún; leopardda, barsta h.t.b. pıshıq tuqumlaslarında 90-
133 kún, buǵılarda 8-9 ay, eshki-qoylarda 5-6 ay, eshek, jilqı, qulanlarda 10- 11 ayǵa 
shekem sozıladı. Judá iri sút emiziwshilerde, máselen, piller 10-15, múyiz 
tumsıqlılar 12-20, buǵılar 2-4, ayıwlar menen jolbarıslar 3-4 jasında jetisip er jetedi. 
Iytler, suwsarlar eki jasında jınısıy er jetedi. Kemiriwshiler hám irirek qoyanlar bir 
jasqa jetpey-aq kóbeyiw dárejesine jetedi. Mısalı: ondatra 5 aylıǵında, kemiriwshiler 
2-5 aylıǵında kóbeye baslaydı. Soniń ushin da qoyanlar jılına 2-3 ret kóbeyip, hár 

---

17 
birinde 3-12 den bala tuwadı. Tıshqanlar jılında 3-7 ret balalap hár birinde 2-10 bala 
tuwadı. Uzaq jasawshı haywanlar áste kóbeyedi. Máselen, piller 70-30 jıl, ayıwlar 
menen iri pıshıqlar 30-40 jıl, iytler-15 jıl, kemiriwshiler 1-3 jıl jasaydı. Sút 
emiziwshilerdiń tolıǵı hám san jaǵınan ósiwshiligi kóp ǵana abiotikalıq faktorlarǵa 
baylanıslı bolǵanlıqtan olardın’ ózine tán jıllıq, tirishilik cikilleri boladı. Mısalı: 
kóbeyiwge tayarlıq, balalaw hám olardı tarbiyalaw, qısqa tayarlıq, qıslap shıǵıw 
(fakultativ uyqı, naǵız uyqı, máwsimlik uyqı h.t.b), awqat qorın jıynaw, san jaǵınan 
ózgerip turıwı. Áhimiyeti: Ziyanlı kóplegen sút emiziwshiler asa kóbeyip ketip 
eginniń ónimin 10% ke kemeytedi. Ayrımları gektarına 1000-ǵa shekem jetip, 
jaylaw shóbiniń 10-30% jeydi, ayrım jerlerde 50% shekem jeydi. Kópshiligi hár 
túrli juqpalı keselliklerdi taratsa, birazlari sanaatlıq áhimiyetke iye, bahalı teri, emlik 
may beredi. Mısalı: surok, suslik, balpaq, ondatra, qoyanlar, túlkiler h.t.b. 
Ziyankeslerge qarsı gúres mexanikalıq, biologiyalıq hám ximiyalıq usıllarda 
ótkeriledi.