Tema: «Ózbekistanda ushıraytuǵın sút emiziwshiler, awlanatuǵın wa’killeri, kesellik tarqatıwshı ha’m kem ushıraytuǵın túrleri» Orınlaǵan

Temanıń aktuallıǵı. Haywanat dúnyasın qorǵawda qorıq jerler, zakaznikler 
(buyırtpaxanalar) hám Qızıl Kitaptıń áhimiyeti úlken bolıp, Ózbekistan “Qızıl 
Kitabı”nıń I-basılıwına haywanlardıń 187 túri kiritilgen bolsa, onıń II- basılıwına 
206 túr kirgizildi. Keyingi jıllarda Respublikamızda qorǵalıwı kerek bolǵan 
haywanlar hám ósimlikler túrlerine bólek itibar qaratılıp qáwipsizlik ilájları islep 

---

4 
shıǵılıp atır. Atap aytqanda, 1997-jılı qabıl etilgen Ózbekistan Respublikasınıń 
«Haywanat dúnyasın qorǵaw hám odan paydalanıw tuwrısında»ǵı nızamı 
mámleketimiz aymaǵındaǵı haywanat álemi, sonday-aq, kóship juretuǵın jabayı 
haywanlar populyatsiyaların qorǵaw, olardan aqılǵa say paydalanıw hám qayta 
tiklew, sonıń menen birge, jabayı haywanlardıń jasaw ortalıǵın saqlap qalıw 
baǵdarındaǵı múnásábetlerdi tártipke saladı.
Ózbekistan Respublikasınıń 1997-jıl 26-dekabrde qabıl qılınǵan “Haywanat 
dunyasın qorǵaw hám onnan aqılǵa say paydalanıw haqqındaǵı 545-1-sanlı qararına 
muwapıq haywanat dunyasın arealların kóbeytiw joǵalıp baratırǵan haywan túrlerin 
saqlap qalıw hám basqada jumıslardı óz wazıypasına aladı. 
Kurs jumısı obyekti. Sút emiziwshi haywanlar hám olardıń xalıq 
xojalıǵındaǵı áhimiyeti. 
Kurs jumısınıń maqseti: Bul kurs jumısınıń maqseti oqıwshılarǵa sút 
emiziwshi haywanlar olardıń tirishilik tárizin úyreniw hám jańa parodaların 
jaratıwdan ibarat. 
Kurs jumısınıń wazıypası: Oqıwshılarǵa tábiyattı qorǵaw olardı 
insanparwarlıq ruxında tarbiyalaw bolıp tabıladı. Haywanlar tabiyatta hám insan 
tirishiliginde úlken ahimiyetke iye ekenligin oqıwshılarǵa túsindiriw. 
 

---

5 
1-BAP. SÚT EMIZIWSHILER KLASÍNA ULÍWMA SÍPATLAMA 
Sút emiziwshiler — joqarı dúziliske iye ıssı qanlı haywanlar. Olardıń 
denesi jún menen qaplanǵan, qulaq qalqanı, sút hám teri bezleri de boladı.
Erinleri jumsaq bolıp, balasın sút penen baǵadı. (1-súwret) Kópshilik sút 
emiziwshiler tiri bala tuwadı. Bas mıy yarım sharınıń qabıǵında jılan izi 
jıyrıqları rawajlanǵan. 
1-súwret. Sút emiziwshiler hár turliligi 
Sırtqı dúzilisi. Sút emiziwshilerdiń denesi bastan, moyınnan, quyrıq hám eki 
jup ayaqlardan ibarat. Basında sırtqı qulaqları bolıp, ol birinshi ret sút 
emiziwshilerde ushırasatuǵın aǵza sanaladı. Sırtqı qulaq qalqanları hár qanday 
seslerdi qabıllaw uqıbına iye. Kózleride jaqsı rawajlanǵan, olar joqarǵı hám tómengi 
qabaqlar menen jabılǵan hám olar jiyeginde uzın kirpikleri rawajlanǵan, úshinshi 

---

6 
qabaq bul rudiment esabında. Murın bólimi jalańash, silekeyli, qozǵalǵısh jup 
tanawı bar. 
Awız quwıslıǵında jumsaq qozǵalǵısh erini bolıp hár qıylı azıqlıq zatların 
tutıwǵa hám onı uslap turıwǵa iykemlesken. Erin menen tisler arasınan awız 
quwıslıǵı baslanadı. Awız quwıslıǵı eki tárepke úlkeyip ayırım túrlerinde awız 
qaltashasın payda etedi. Ol geypara kemiriwshilerde kúshli rawajlanǵan, ásirese, 
xomyak, burunduk, balpaqlarda. Bul haywanlarǵa awız quwıslıǵı (qıs máwsimine 
qor jıynawda) ózleriniń azıqlıq zatların tasıwda xızmet etedi. Sút emiziwshilerdiń 
awzında háreketsheń tili bolıp, ol awqatlıq zatlardı uslap awız ishinde aralastırıp 
shaynawǵa járdem beredi. Barlıq sút emiziwshilerde tisler boladı (ol tek 
ayırımlarında joq), ol awqatlıq zatların uslap turıw hám maydalaw xızmetin atqaradı. 
Sút emiziwshilerdiń moyın bólimi jaqsı kórinedi. Ayaqları bes barmaqlı, 
ayırımlarında onnanda kóp, máselen jer qazarlar, krotta yamasa atlarda az boladı. 
Sút emiziwshiler túk penen qaplanǵan. Basında, awzında, kóz dógereginde uzın 
qılshıqları ósip olar seziw xızmetin atqaradı. 
Sút emiziwshilerdiń qanday jınıs ekenligin olardıń sırtqı kelbetinen anıqlawǵa 
boladı. Barlıq erkekleriniń jınıs aǵzaları deneniń artqı bóliminiń qursaq tárepinde 
quyrıǵınıń túbinde jaylasıp tuqımlıq qaltaları kórinip turadı. Sidik jınıs tesigi anal 
tesiginen ádewir alısta jaylasqan. Urǵashılarında barlıq úsh tesigi (bólip shıǵarıw, 
jınıs hám anal tesigi) óz aldına bólek ashılıp bir-birine jaqın jaylasqan. Onnan da 
basqa olardıń buwaz hám emiziwlilerinde emshekleri anıq kórinip turadı. 
İshki aǵzalarınıń ulıwma jaylasıwı. Sút emiziwshilerdiń moyın bóliminde 
kegirdek, oǵan parallel jaylasqan ońesh jaqsı kórinip turadı. Moyın túbinde qalqan 
tárizli, onıń tómenireginde zob (tamaq) bezleri ornalasqan. Bul bezler ishki 
sekreciya bezlerine jatadı. Olar ózleriniń bólip shıǵarǵan suyıqlıǵın qanǵa qosıp 
otıradı. 
Kókirek quwıslıǵında eń baslı aǵzalar: júrek hám ókpe jaylasqan. Kókirek 
quwıslıǵın qursaqtan ajıratıp turıwshı gumbez tárizli diafragma boladı. Bul 
diafragma tek sút emiziwshilerge ǵana tán. 

---

7 
Qursaq bóliminde diafragma astında qızǵısh-qońır bawır jatadı. Onıń shep 
bólimi astında asqazanı jaylasqan. Asqazannan isheklik oramları ketedi. Jińishke 
ishek soqır ishekke ótedi. Soqır ishektiń aqırı tuyıq, yamasa qalta tárizli bolıp 
mólsheri hár túrli boladı. Onıń rawajlanıw dárejesi qabıl etilgen awqatlıq zatlarǵa 
baylanıslı bolıp, ósimlik jewshi haywanlarda úlken (kemiriwshilerde, qoyanlarda, 
taq tuyaqlılarda) boladı. Onnan keyin juwan ishek baslanadı. 
Lobaratoriyada kesip kóriw processinde erkeginde qaltada jaylasqan 
tuqımlıqlardı kóremiz. Ádette jınıs aǵzası - penis kórinip turadı. Jas urǵashısınıń 
jatırı onsha bilinbeydi, erjetkenleriniń bala jatarında embrion (bala) kórinip turadı.