Tema: «Ózbekistanda ushıraytuǵın sút emiziwshiler, awlanatuǵın wa’killeri, kesellik tarqatıwshı ha’m kem ushıraytuǵın túrleri» Orınlaǵan
Download 1.3 Mb. Pdf ko'rish
|
Kenjebaeva Asem,,,,
|
Taq tuyaqlılar otryadı. Bul haywanlardıń ayaǵında bir yamasa úsh barmaǵı
boladı, biraq olardan tek úshinshi barmaǵı kúshli rawajlanǵan. Haywannıń denesiniń awırlıǵı, tiykarınan, usı barmaqqa túsedi. Asqazanı ápıwayı dúziliste, soqır ishek ósimshesi júdá uzın boladı. Taq tuyaqlılar ashıq dalalıqlarda jasaytuǵın haywanlar bolıp, olarǵa at, eshek, karkidon, tapır, zebra hám qulanlar kiredi. Primatlar, yaǵnıy maymıllar — sút emiziwshilerdiń ishindegi eń joqarı dúzilisli haywanlar («primatlar» sózi «birinshiler» degen mánisti ańlatadı). Bul otryadqa 200 den artıq túr kiredi. Kópshiligi qalıń tropikalıq toǵaylarda jasaydı. Barmaqları uzın, eki ayaǵındaǵı bas barmaǵı basqa barmaqlarǵa qarama-qarsı jaylasqan. Barmaqlarınıń bunday bolıp jaylasıwı olarǵa shaqalardı bekkem uslap turıwǵa hám de mayda zatlardı uslap turıwǵa járdem beredi. Olardıń barmaqlarında basqa haywanlardaǵıday ilmekli tırnaq emes, kersinshe jalpaq tırnaqlar boladı. Ayaqları júriw xızmetin atqarıw menen birge awqatın uslaw, júnlerin tazalaw hám taraw xızmetin de atqaradı. Denesiniń bet bóliminde, qol-ayaqlarınıń alaqan- tabanlarında jún bolmaydı. Sút emiziwshiler adam ómirinde úlken áhimiyetke iye bolıp esaplanadı. 1.2. Sút emiziwshilerdiń insan ómirindegi róli hám áhimiyeti Sút emiziwshilerdıń tábiyattaǵı róli júdá úlken. Olardıń jabayı túri de, qolǵa úyretilgen wakilleride tábiyatqa onıń rawajlanıwına málim dárejede tásir etedi. Shıbın-shirkey jewshiler, kemiriwshiler, jırtqıshlar tábiyatta jasap ósimliklerdi kemiredi, japıraq, paqal hám tamır, miywelerdi jeydi. Qasqır sıyaqlı jırtqıshlar bolsa kesel haywanlardı jep tábiyat proporcionallıǵın saqlawda birpara keselliklerdi tarqalıp ketpewde úlken rol oynaydı. Olar ósimliklerdi jep, góńi menen jerdi 11 bayıtadi. Jerqazar, tıshqanlar bolsa topıraqtı qazıp, onıń bir jaǵdaydan ekinshi jaǵdayǵa ótiwinde aktiv qatnasadı. Sút emiziwshilerdıń insannıń ómirindegi áhimiyeti de júdá úlken. Onı bir neshe bólikke bóliw múmkin. Mısalı, terishilik, jılqıshılıq hám sharwashılıq tarawlarında jetkizetuǵın paydası hámmege málim. Bizde awlanatuǵin tiykarǵı haywanlar: almaxan, suwsar, ondatra, qundız, túlki, qoyan, arqa buǵısı, jabayı shoshqa, kiyik, arqar hám basqalar júdá úlken áhimiyetke iye. Olar túrli maqsetlerde qımbat bahalı terisi, góshti, mayı,, júni, shaxı ushın awlanadı. Sharwashılıq salasında qólga kiritilip atirǵan tabıslarımız jáne de sheksiz. Bular jılqıshılıq, qaramalshılıq, qoyshılıq, shóshqashılıq, eshkishilik sıyaqlılardan ibarat. Sharwa buyımlarınan alınatuǵın bahasız ónimler: sút, gósh, may, teri, jún hám basqalar xalqimizdıń baylıǵı esaplanadı. Insannıń ómirin, turmısın bularsız oyda sawlelendirip bolmaydı. Házirgi waqıtta respublikamızda sharwa buyımları zatin jáne de jaqsılaw, kóbeytiw, ónimli zatlar jaratıw ushın tınımsız ilimiy izertlew jumısları alıp barılmaqta. Mámleketimizde hám atirap ortaliǵimizda arnawlı qaramalshılıq, jılqıshılıq, terini qayta islewshi xojalıqlar, iri sharwashılıq fabrikaları qurılıp atır. Sút emiziwshilerdıń róli júdá úlken, náwbettegi zárúrli wazıypa olardı qorǵaw, qorıqlaw, ayırım jabayı túrlerin ıqlımlastırıwdan ibarat bolıwı kerek. Kóplegen qımbatlı haywanlardı nadurıs tutıw hám ayawsız munasábette bolıw áqibetinde olar pútkilley jer júzinde joǵalıp ketti. Mısalı, Amerika bizonleri hám Evropa zubrları derlik pútkilley joq bolıp ketken. Házirde kóplegen qımbatlı pıshıq tárizliler, nosorog, jırtqıshlar, hátte adamsıman meshinler de azayıp ketken. Bizdiń wazıypamız olardıń qanshelli úlken áhimiyetke iye ekenligin aytıp, jaslardı tábiyattı qorǵaw ruwxında tárbiyalawımız kerek. (2-súwret) |
