Teoriyaliq materiallar 1-tema. Finanslıq analiz pániniń teoriyalıq tiykarları

Finanslıq analizde úyreniletuǵın kórsetkishler sisteması

1	Dáramatlar	Ónim satıwdan sap túsim
1.1		Basqa operacion dáramatlar
1.2		Finanslıq iskerlikten dáramatlar
1.3		Ayrıqsha jaǵdaydaǵı dáramatlar
2	Qárejetler	Satılǵan ónim(jumıs, xızmet)lerdi islep shıǵarıwdıń ózine túser bahası
2.1		Dáwir qárejetleri
2.2		Finanslıq qárejetler
2.3		Ayrıqsha jaǵdaydaǵı qárejetler
3	Payda hám zıyanlar	Jalpı payda (zıyan)
3.1		Tiykarǵı iskerlik paydası (zıyanı)
3.2		Ulıwma xojalıqlıq iskerliginiń paydası (zıyanı)
3.3		Finanslıq iskerlik payda (zıyan)
3.4		Ulıwma xojalıqlıq iskerliginiń paydası (zıyanı)
3.5		Ayrıqsha jaǵdaydaǵı payda (zıyan)
3.6		Salıq tólemine shekem payda (zıyan)
4	Rentabellik kórsetkishleri	Satıw rentabelligi
4.1		Qárejet rentabelligi
4.2		Kapitaldıń rentabelligi
4.3		Aktivlerdiń rentabelligi
4.4		Tiykarǵı qurallardıń rentabelligi

9.4. Marjinal paydanıń analizi
Biznesti basqarıw qararların tiykarlawda marjinal analiz áhmiyetli rol oynaydı. Marjinal paydanıń analizinde óz-ara baylanıska iye bolǵan ekonomikalıq kórsetkishler úsh toparǵa bólinedi. Bul kórsetkishler óndiris (satıw) kólemi, qárejetler (ózgermeli hám turaqlı) hám payda kórsetkishleri.

Bul usıl kóbinese zıyansızlıq analizi dep júritiledi. Bul usıl amerika alımları tárepinen 1930-jıllarda islep shıǵılǵan. Onıń ideyalıq avtorı negizinde kásibi injener bolǵan Uolter Rautenshtrax bolıp esaplanadı. Metodikanıń negizinde, ónim islep shıǵarıw kólemine muwapıqlıqta ózgerip turıwshı hám turaqlı qárejetlerge bóliniwi bolıp esaplanadı¹⁶.

Kárxananıń marjinal dáramatı – satıwdan túsimnen ózgermeli qárejetlerdi shegiriw tiykarında anıqlanadı. Ónim birliginen marjinal dáramat bul ónimniń bahası menen oǵan ketken ózgermeli qárejetlerdiń parqına teń. Baha quramında bolsa tek ózgermeli qárejetler emes, al turaqlı qárejetler hám payda summası da sáwlelendiriledi.

Marjinal analizdiń tiykarǵı tárepleri tómendegiler menen xarakterlenedi:

- zıyansız islew kólemin anıqlaw;

- kárxananıń qáwipsiz (zıyansız) islew sheńberin belgilew;

- paydanıń gózlengen kóleminde ónim islep shıǵarıw kólemin belgilep alıw;

- marjinal dáramatlılıqqa erisiwde turaqlı qárejetlerdiń kritikalıq dárejesin anıqlaw;

- belgilengen tapsırmalardı orınlawda turaqlı hám ózgermeli qárejetler tásirinde ónim bahasınıń kritikalıq dárejesin belgilep alıw.

Marjinal dáramattıń ádette úsh túr kórsetkishi esap-kitap qılınadı¹⁷:

• 
  Tolıq marjinal dáramat
  
• 
  Salıstırmalı marjinal dáramat
  
• 
  Operacion rıchag
  

Marjinal dáramat kórsetkishleri

Kórsetkishler	Anıqlanıwı	Belgilerge túsinik
1. Tolıq marjinal dáramat	ST-Óq	ST - satıwdan túsim Óq - ózgermeli qárejet
2. Salıstırmalı marjinal dáramat	MD/ST	MD - marjinal dáramat
3. Operacion rıchag	Pó/STó	Pó - ónim satıwdan paydanıng ósiwi STó- satıw kóleminiń ósiwi
Ónim satıwdan paydanıń ósiwi	P1-P0/P0	Paydanıń aǵımdaǵı (1) hám ótken (0) dáwir kórsetkishi
Satıw kóleminiń ósiwi	S1-S0/S0	Satıw kóleminiń aǵımdaǵı (1) hám ótken (0) dáwir kórsetkishleri

Óndiris qárejetleriniń ózgermeli hám turaqlı qárejetlerge bóliniwi baspadan shıǵarılǵan ádebiyatlarda teoriyalıq jaǵınan aytıladı. Normativ hújjetlerde bolsa, óndiris qárejetleriniń ózgermeli hám turaqlı qárejetlerge bóliw normaları belgilenbeydi. Sol sebepli, ámeliyatta óndiris qárejetlerin ózgermeli hám turaqlı qárejetlerge ajıratqan halda esapqa alıw tártibine ámel etilmeydi.

Óndiris qárejetlerin ózgermeli hám turaqlı qárejetlerge ajıratıwdan maqset sonda – bul qárejetlerdiń júzege shıǵıw forması, ornı hám juwapkershilik orayları boyınsha esapqa alıw hám de qárejetlerdi maqsetli basqarıw imkanın beredi. Tilekke qarsı, óndiris qárejetlerin ózgermeli hám turaqlı qárejetlerge ajıratıwda óndiris hám dáwir qárejetleri birdey mazmunda qaralmaqta. Bunday ajıratıw quram qárejetlerdiń hár eki toparına qatnasta da ajıratılıwı durıs dep qaraladı.

Ónim satıwdan alınǵan túsimdi esaplawda «Buxgalteriya esabı haqqındaǵı» (eski basılım, 1996-jıl) Nızamnıń qabıl etiliwi hám ámeliyatqa kiritiliwi menen kassalı usıldan esapqa alıw usılına ótiw belgilendi. Bunı tuwrıdan-tuwrı esaptıń barlıq ózgeriwshi birliklerin óz ishine alıwshı kárxana esap siyasatınıń ózgeriwi menen xarakterlew múmkin. Demek, marjinal paydanıń kontribuciyasına tásir etiwshi tiykarǵı birliklerden biri bul – kárxana esap siyasatınıń ózgerisi bolıp tabıladı.

Kassalı usıldan esapqa alıw usılına ótiliwi marjinal payda, jalpı summasın asıradı. Biraq keyingi dáwirler boyınsha onıń reallıǵın támiynlew wazıypası qoyıladı.