Термиз давлат университети иқтисодиёт ва туризм факультети

Avtomobillar ijarasi
Turizm odamlarni ham davlat hududida, ham davlatdan tashqarida bir joydan boshqa joyga ko’chirilishini nazarda tutadi. Bir qator yevropa mamlakatlari qonunlari (masalan, Frantsiya va Italiya) transport xizmatlarini joylashtirish bilan birga sayohatchilarga xizmat ko’rsatishning eng muhim shakllaridan deb xisoblaydi. Turizm statistika doirasida transport sayohatchi o’zining turar joyidan boradigan joyiga safar uchun foydalanadigan vosita deb xisoblanadi. Lekin ko’pgina transport korxona va kompaniyalari nafaqat sayyohlarni balki oddiy yo’lovchilarni, turizmga aloqasi bo’lmagan pochta va yuklarni ham tashiydilar. SHuning uchun turizmning mavsumiy xarakterga ega ekanligi transport kompaniyalariga jiddiy muammo tug’diradi.
BMT takliflari asosida ishlab chiqilgan transport vositalari standart xalqaro klassifikatsiyasi turizm statistikasi bo’yicha tavsiyalarda keltirilgan (JST, 1994 y.). Bu kvalifikatsiya ichki va xalqaro turizm uchun ishlatilishi mumkin. U transport vositalarini belgilovchi ikki xil darajadagi toifadan (transport turlari) va razryadda iborat (1-jadvalga qarang).

Evropa turizm bozorida avtobuslarda sayohatning o’rni
1-jadval

Toifalar	Razryadlar
1.Havo transporti	Jadval bo’yicha reys Jadvaldan tashqari reys Boshqa havoda tashishlar
2.Suv transporti	2.1 Yo’lovchi yo’llari va paromlar 2.2 Kruizlar 2.3 Boshqalar
3.Quruqlik transporti	3.1 Temir yo’l transporti 3.2 SHaharlararo va shahar avtobuslari, boshqa jamoat transporti 3.3 8tagacha odamni sigdiradigan xususiy avtomashinalar 3.4 Avtotransport vositalari ijarasi 3.5 Quruqlik transportining boshqa vositalari

Avtobus sayohati nisbatan yosh turizm shakli xisoblanadi. Uni rivojlanishining boshlanishi 70- yillarga to’g’ri keladi. 1975 yili birinchi xalqaro avtobus yo’nalishi London – Dublin – Goluey yo’nalishiga asos solindi. Bu yo’nalishni Irlandiyaning «Si Ay I» (CIE) tashkil qilgan. 1984-1986 yillar yevropa avtobus turizmi tarixida xal qiluvchi bosqich bo’ldi. CHunki bu davr umumevropa avtobus struturasi tayyorlash va yaratish davri bo’ldi. 1986 yili 33 yevropa kompaniyasi kirgan «Evroyo’llar» kengashi shakllantirildi. Hozir «Evroyo’llar» bozordagi eng ilg’or kompaniyalardan biridir. U butun yevropa bo’ylab 250 ta marshrutga xizmat qiladi. 1992 yildan «Evroyo’llar» SHarqiy yevropada ham ish boshladi. 80-yillarda avtobus turizmining o’rta yillik o’sishi 0,8 foizni tashkil etar edi. Bu ko’rsatkich 90-yillarda 1 foizgacha kutarildi. SHarqiy yevropa bozorlarining ochilishi avtobus turizmining rivojlanishiga ta’sir ko’rsatdi. 1992 yilning fevral oyida yevropa bozorlarida «Millat ekspresi» (National express) va «Medjik bas» (Magic Bus) (Buyuk Britaniya) kompaniyalari ish boshladi. yevropa transport vazirlari konferentsiyasi (1984) avtobus turizmining 3 shaklini ko’rsatdi:
1. Jadvalli avtobuslarda sayohat. Bunda yo’lovchilarni tashish jadvalga muvofiq, belgilangan yo’nalishlarda amalga oshiriladi. Sayohatda ma’lum joylarda to’xtalinadi va yo’lovchilar tushiriladi.
Bunday ko’rinishdagi xizmat cheklangan muddatga berilgan litsenziya mavjud bo’lganda amalga oshiriladi. Bunday xizmatlar «Evropa avtobuslar xizmatlari» firmasi tomonidan taklif etiladi.
2. «CHelnok» avtobuslarda sayohat. Bunga muayyan marshrutda sayohat kiradi. Lekin bunda guruh doimo jo’natilgan joyga kaytib keladi. Ayrim xollarda xizmat guruhni yo’nalishning ba’zi bekatlarida joylashtirishni ham uz ichiga oladi. Bunday xizmatni «Xolidey shattls» (Holiday SHattles) firmasi taklif etadi.
3.Maxsus reyslar uz ichiga turli xil xizmatlarni hamrab oladi. Sayohat davomida guruh faqat birgina avtobusdan foydalanadi. Sayohat tugaganidan so’ng guruh jo’natilgan joyga kaytib keladi. Bu xizmatni «Kontinental kouch xolideys» (Continental couch holidays) yoki «Kontinental kouch turs» (Continental couch tours) kompaniyalari taklif qilishadi. Ichki turizm va kun mobaynida turli xil maqsadlarda sayohat (kun mobaynida ekskursiyalar va aeroportlarga borib kelish) alohida guruhlarga ajratiladi. Xalqaro avtobus turizmi bozorida talab tendentsiyasi:

2-jadval