Termiz davlat universiteti magistratura bo’limi arxeologiya (YO’nalishlar va faoliyat turi bo’yicha) mutaxasisligi

II-BOB. ILK O'RTA BRONZA YODGORLIKLARI
2.1 Oltintepa yodgorligi
Oltintepa — jez davriga oid shahar harobasi (mil. av. 3—2 ming yillik). Turkmaniston jan.dagi Meana qishlogʻi yaqinida joylashgan. 1929-yil A. A. Semenov topgan. 1930-yillarda A. A. Marushenko, 1949-yildan M. Ye. Massoy boshchiligidagi ekspeditsiya tekshirgan. O. shim.-sharkdan jan.-gʻarbga choʻzilgan boʻlib, bal. 20 m ga yetadi. O. qad. dehqonchilik madaniyatiga oid yodgorlikdir. O.ning maydoni 60 ga dan ortiq. O.ning atrofi kalinligi 2 m gʻisht devor bilan oʻralgan boʻlib, ichida aholi yashaydigan massivlar, kulolchilik mahallasi boʻlgan. Keng va uzun yoʻllar, bir necha xumdonlar, mahobatli uy qoldiklari, diniy inshootlar, zikkurat, mozorlar topilgan. Bu topilmalar qad. Oʻrta Osiyoda dehqonchilik bilan shugʻullanuvchi oʻtroq qabilalar ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotini oʻrganishda muhim ahamiyatga ega.[1] T
III BOB.SO'NGI BRONZA DAVRI YODGORLIKLARI.
3.1 Neolit va bronza davri yodgorliklari
Kaltaminor madaniyatiga mansub yodgorliklar Zarafshon vodiysining quyi oqimidan ham topib oʻrganilgan. Darvozashrliklar chaplasi nomi bilan yuritilgan bu yodgorlikdagi chayla toʻgʻri burchakli toʻrtburchak shakdda qurilgan. Sahnining uz. 11,6 m, kengligi 7 m, maydoni 81,5 kv.m ga teng. Unda 30—35 nafardan iborat ovchi va baliqchilar jamoasi istiqomat qilgan. Chayla tashqarisida bir qancha oʻchoq oʻrinlari qayd qilinib, undan chaqmoqtosh qurollar (oʻq-yoy paykonlari, oʻroq, randa, keskich, qirgʻich, teshgich, soʻzan, parma va bolta), sopol idish boʻlaklari, baliq, parranda va yovvoyi hayvon suyaklari topiladi.Dehqonchilik va chorvachilik xoʻjaliklari hamda oʻtroq hayot bilan bogʻliq turli xildagi kasb-hunarlarning kengayib borishi oqibatida chaqmoqtoshga boʻlgan talab oshadi. Shu boisdan togʻ va togʻ oldi hududlarida yashovchi qabilalar jamoasida togʻlardan yuqori sifatli xom ashyo konlarini izlab topish va ulardan chaqmoqtosh qazib oluvchi konchilar guruhi paydo boʻladi. Xom ashyo, dastavval togʻ yuzasiga chiqib qolgan tosh harsanglaridan sindirib olingan, soʻngra qazib chiqarilgan. Buning uchun oʻra va lagʻmlar kavlanib, konlar barpo etilgan. Bunday shaxtali Neolit davri konlaridan biri Navoiy viloyatining Uchtut qishlogʻi yaqinida topib tekshirilgan (miloddan avvalgi 5—3-ming yilliklarga mansubdir.). Oʻrta Osiyoda, xususan, Oʻzbekiston hududida bundan 5—7 ming yil muqaddam ilk bor kon sanoatiga asos solingani maʼlum boʻldi. Neolit davri shaxtalari Angliya, Fransiya, Keniya, Shvetsiya, Germaniya va Belarus kabi hududlarida ham oʻrganilgan. Neolit davrining oxirida odamlar metalldan, dastlab misdan har xil taqinchoqlar, buyum va qurollar ishlashni oʻrganib oladilar.
qurilgan, shuningdek, otashparastlik, hinduizm ham keng tarqalgan. Kanishka
buddizm tarixida birinchi bo’lib vaqt-vaqti bilan diniy yig’in chaqirib
turishni joriy etgan. Dastlabki yig’inda buddizmning mazkur yangi mazhabi –
mahayana rasmiylashtirilgan. Bu esa buddizmning Osiyo mamlakatlarida
keng tarqalishiga, uning jahon dinlaridan biriga aylanishiga sabab bo’lgan.
Tarixiy Toxariston hududida olib borilgan tadqiqotlar natijasida bir
qancha tanga pullar topilgan. Tangalarning orqa tomonida turli ma’budlar –
Mitra (Quyosh ma’budi), Farr (Omad va ma’murchilik ma’budi) kabi
ilohlarning tasvirlari aks ettirilganligini ko’rish mumkin.
3.2 Eneolit va Bronza davri
Oʻrta Osiyoda dehqonchilik madaniyatining paydo boʻlishi eramizdan avalgi 3-2 ming yilliklarga toʻgʻri keladi. Eramizdan avvalgi 3-ming yillikning ikkinchi yarmi, 2-ming yillikning birinchi yarmida Amudaryoning yuqori qismida aholi punktlari paydo boʻlgan edi. Bu yerlik aholi Badaxshon yoqutini (lazurit) ishlab chiqish va sotish ishlarida ishtirok etardi. Shuningdek ular bilan Hindistondagi Xarappa madaniyati oʻrtasida oʻsha davrdayoq aloqalar mavjud boʻlgan. Eramizdan avvalgi 2-ming yillikda hind-eron (oriylar) qabilalarining Oʻrta Osiyo hududi va unga tutushgan sahrolar orqali janubda Hindiston, janubiy-sharqda Midiya va Fors davlati, sharqda Sharqiy Turkiston sari migrasiyasi yuz bergan.
Dehqonlarning qadimiy maskanlaridan boʻlgan Zarafshon vohasidagi Zamonbobo koʻli yaqinidan topilgan (Buxoro viloyati Qorakoʻl tumani).Xorazm vohasida ham bronza davriga oid manzilgohlar oʻrganilgan. Arxeologlar Surxondaryo vohasidan qadimgi ziroatchilar manzilgohlaridan biri boʻlgan Sopollitepani topishdi (Muzrabod tumani) . Qazishmalar davomida bu yerdan xom gʻishtdan qurilgan uy-joylar , sopol buyumlar , bronzadan yasalgan mehnat qurollari va zeb-ziynatlar yasalgan ustaxona qoldiqlari , shuningdek , yirik xumlarda saqlangan bugʻdoy va arpa doni topilgan . Panjikentdan uncha uzoq boʻlmagan Sarazm qishlogʻi atrofida eneolit va bronza davriga oid dehqonchilik maskani topilgan boʻlib, uning hududi 90 gektardan ziyodroq maydonni qamrab oladi. Qadimiy dehqonchilik maskanlari Surxondaryoda - Sopollitepa va Jaroʻqtonda ham topilgan. Xorazm hududida topilgan va bronza davriga oid boʻlgan arxeologik yodgorliklar Tozabogʻyobsoy dehqonchilik madaniyati nomini olgan. Koʻkcha, Qavat-3 dehqonchilik maskanlari 2-ming yillikning oʻrtalarida vujudga kelgan. Bu yerda qadimiy kanallar mavjud boʻlgani aniqlangan. Eramizdan avvalgi 1-ming yillikning boshlarida Xorazmda sunʼiy sugʻorish texnikasi rivoj topishi asnosida Amirobod madaniyati shakllangan. Shu tariqa Fargʻona vodiysi aholisi ham asta-sekinlik bilan oʻtroq turmush tarziga oʻtib, dehqonchilik bilan shugʻullana boshlaydi. Xususan, eramizdan avvalgi 2-ming yillikning yakuni va 1-ming yillikning boshida Fargʻona vodiysida Chust dehqonchilik madaniyati paydo boʻlgan. 1-ming yillikning boshlarida Samarqand, Marv, Yerqoʻrgʻon, Axsikent, Xiva kabi shaharlar vujudga keladi. Shuningdek, ushbu davrda zardushtiylikning Avesto kitobi va qahramonlik eposlari paydo boʻldi


XULOSA

Bronza davri asrlar tarixi va madaniyatini o‘rganishda ko‘plab yozma manbalar bilan bir qatorda, uning shu davrga oid shu davrga oid arxeologik jihatdan o‘rganilishi ham muhim ahamiyat kasb etadi. Xususan Bronza davri moddiy madaniyatini o‘rganish Eniolit davri arxeologiyasi davrida boshlangan edi. Annayev T.J. Rannesrednevekovыye poseleniya Severnogo Toxaristana. T., 1987. Nomli asari shimoliy Toxaristonning ilk o‘rta asrlar shahar va qishloqlari, qo‘rg‘on, qasr, ko‘shk, ibodatxona, suvayirg‘ich kabi manzilgoharxeologik yodgorliklar asosida o‘rganilgan.

Bartold V.V. o‘zining “Turkestan v epoxu mongolskogo nashestviya” Soch.T.1 M, 1963; Bartold V.V. Chaganian.Soch. T.III.M., 1965. Bartold V.V. Xafizi Abru i yego sochineniya. T.VII.,M., 1973. Nomli qator asarlarida O‘rta Osiyoning rivojlangan o‘rta asrlar davri shahar va qishloqlari, tarixi va madaniyati, territoriyasi, geografiyasi arab manbalari asosida yoritilgan. V.V. Bartold O‘rta Osiyo shaharlari tarixini arab manbalari asosida o‘rganishni birinchi boshlab bergan yirik sharqshunos olimdir.
Ayniksa bronza davrining davrlashtirilishi, bu davrga oid Buxoro, Xorazm, Samarqand, Toshkent, Farg‘ona, Niso kabi shaharlarning kulolchilik mahsulotlari bilan solishtirilishi, analogiya qilinishi bu davrni o‘rganishda yangicha qarashlarning paydo bo‘lganligini anglatadi.