Olmoshlarda maxsus so‘z yasovchi qo'shimchalar yo'q. Qadimgi turkiy til materiallari olmoshlar egalik qo'shimchalari va fe’lning shaxs-son qo‘shimchalari bilan genetik bog’liqligini tasdiqlaydi. Barcha turkiy tillarda olmoshlar yagona turlanish tizimiga ega. Ammo ayrim kishilik olmoshlari va turlangan ko‘rsatish olmoshlari bilan tub o'zak ko‘rinishida jiddiy farqlar kuzatiladi: chuv. eps "men”, mana “menga”. val “u”, ana “unga” kabi. Chuvash tilidagi olmoshlar tizimi boshqa turkiy tillardan ancha farq qiladi. - Olmoshlarda maxsus so‘z yasovchi qo'shimchalar yo'q. Qadimgi turkiy til materiallari olmoshlar egalik qo'shimchalari va fe’lning shaxs-son qo‘shimchalari bilan genetik bog’liqligini tasdiqlaydi. Barcha turkiy tillarda olmoshlar yagona turlanish tizimiga ega. Ammo ayrim kishilik olmoshlari va turlangan ko‘rsatish olmoshlari bilan tub o'zak ko‘rinishida jiddiy farqlar kuzatiladi: chuv. eps "men”, mana “menga”. val “u”, ana “unga” kabi. Chuvash tilidagi olmoshlar tizimi boshqa turkiy tillardan ancha farq qiladi.
- Ma’lumki, olmoshlar kelib chiqishi, tarixiylik darajasi va m a’nosiga ko ‘ra turkiy tillarda ikki katta guruhga ajratiladi: olmoshlar (kishilik, ko‘rsatish va so ‘roq olmoshlari), olmosh so'zlar (belgilash, bo‘lishsizlik, gumon va jamlash olmoshlari). Bunday guruhlash kelishik qo'shim chalari bilan turlanishdagi o'zig a xoslikka asoslanadi.
Turkiy tillarda ko‘rsatish olmoshlari kelishiklar bilan turlanganda turlicha fonetik o‘zgarishlar kuzatiladi. Ko‘pchilik turkologlar (A.N.Kononov, V.Bang, B. Serebrennikov va boshqalar) dastlabki variantdagi ko‘rsatish olmoshlarida n tovushi bo‘lmaganligini ta'kidlaydilar. Ko‘rsatish olmoshlarining fonologik tuzilishidagi o’zgarishlarning mohiyati til faktlarining areal tadqiqi orqaligina oydinlashtirilishi mumkin. Bu olmoshi ayrim turkiy tillarda m shakli bilan almashadi. Bu holat vositali kelishiklar bilan turlangan olmoshlarda yuz beradi. o‘zbek, turk,tatar, turkman, oltoy tillarida ko‘rsatish olmoshlarining bosh kelishik shakli h tovushi ishtirokida shakllansa, no‘g ‘ay, shor, turkman, tatar tillarida vositali kelishik shakllari m fonemasi bilan almashadi: no‘g ‘. тип’ “bitni”,shor. monda “bunda’’, turkm. типа “bunga”, tat. mom “buni” singari. - Turkiy tillarda ko‘rsatish olmoshlari kelishiklar bilan turlanganda turlicha fonetik o‘zgarishlar kuzatiladi. Ko‘pchilik turkologlar (A.N.Kononov, V.Bang, B. Serebrennikov va boshqalar) dastlabki variantdagi ko‘rsatish olmoshlarida n tovushi bo‘lmaganligini ta'kidlaydilar. Ko‘rsatish olmoshlarining fonologik tuzilishidagi o’zgarishlarning mohiyati til faktlarining areal tadqiqi orqaligina oydinlashtirilishi mumkin. Bu olmoshi ayrim turkiy tillarda m shakli bilan almashadi. Bu holat vositali kelishiklar bilan turlangan olmoshlarda yuz beradi. o‘zbek, turk,tatar, turkman, oltoy tillarida ko‘rsatish olmoshlarining bosh kelishik shakli h tovushi ishtirokida shakllansa, no‘g ‘ay, shor, turkman, tatar tillarida vositali kelishik shakllari m fonemasi bilan almashadi: no‘g ‘. тип’ “bitni”,shor. monda “bunda’’, turkm. типа “bunga”, tat. mom “buni” singari.
- Turkiy tillarda so ‘roq olmoshlari fonetik variantlariga ko'ra bir-biriga yaqin bo‘lsa-da, morfemik tuzilishi va ma’nolari jihatidan farq qiladi.Tarixiy taraqqiyot davomida boshqa so‘zlar kabi so‘roq olmoshlarida ham,asosan, unli tovush o‘zgaradi.Kim so'roq olmoshi o‘rxun-Enasoy yodgorliklarida kem, qadimgi turkiy tilda kim ko‘rinishida uchraydi. Kem shakli oltoy tilida saqlanib qolgan. Boshqa turkiy tillarda kim olmoshi unlining uzun-qisqa va qattiq-yumshoqligi bilan farqlanadi. Masalan, qirg‘,turkm., qum., turk, ozarb.,yoq. kim, tat., qoz., no‘g \, uyg1., boshq. gam shaklida ishlatiladi. Chuvash tilida esa kem so'roq olmoshi qo'llanadi. Ushbu dalillar bobo tili davrida kim va kem shakllari m avjud b o ‘lganligini ko'rsatadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
