Termiz davlat universiteti psixologiya kafedrasi

Yaratuvchi (reproduktiv) tasavvur kichik maktab yoshida barcha 
mashg‘ulotlarda rivojlanadi. Kichik maktab o‘quvchilarining biror predmetning 
kelib chiqishi va qurilishi shart-sharoitini ko‘rsatishga harakat qilishi - ularda 
ijodiy (produktiv) tasavvur rivojlanishida muhim psixologik asosdir.
Fikrlashning rivojlanishi. Kichik yoshdagi maktab o‘quv-chilari 
fikrlashining rivojlanishida ikki asosiy bosqich kuza-tiladi. Birinchi bosqichda (1-
2-sinf) fikrlashda ko‟rgazmali-harakatlilik ustunlik qiladi, uni yana amaliy-
harakatlilik yoki hissiylik deb ham atashadi. Bu bosqichda bolalarning narsalarni 
umumlashtirishi predmetlarning yaqqol belgilari ta‘siri ostida ro‘y beradi. Fikrlash 
rivojlanishining 
ikkinchi 
bosqichi 
(3-sinf) 
o‘quvchilar 
tomonidan 
tushunchalarning alohida xususiyatlari orasidagi o‘zaro munosabatni bilib olish, 

---

111 
ya‘ni tasniflashga (masalan, «stol» – ot so‘z turkumi) bog‘liq. Bolalar 
o‘qituvchiga u yoki bu tasnifni qanday o‘zlashtirganliklari haqida hisob beradilar. 
Abstrakt, mavhum va nazariy fikrlash nisbatan murakkab fikrlash turining keyingi 
bosqichi bo‘lib hisoblanadi 
Hayol. Hayol muhim psixik bilish jarayonlaridan biridir. Hayolning 
faoliyasiz o‘qituvchi gapirayotgan va darslarda yozilgan narsalarning tassavvur 
qilishni hamda ko‘rgazmali obrazlar bilan ishlashni bilmay turib, xech qanday 
o‘quv predmetni chinakkam o‘zlashtirishi mumkin emas.
Kichik maktab yoshidagi o‘quvchining hayoli uning o‘quv faoliyatining ta‘siri va 
talablari bilan tarkib topadi. SHuning bilan bir qatorda bevosita taxsurotlar 
(mo‘zey, vistavkalarning borib ko‘rish, kinokartinalarni ko‘rish, ekskursiyalarga 
borishh, maktab er uchastkasida ishlash va boshqalar) ham hayolni rivojlantiradi.
Garchi kichik maktab yoshidagi davr shaxsning taraqqiyotida xal qiluvchi 
siljishlar davri bo‘lmasa ham bizning fikrimizcha bunday davr o‘smirlik davridir, 
shunga qaramay, bu davrda shaxsning tarkib topishi yetarli darajada sezilarli yuz 
beradi. Yuqorida qayd qilib o‘tilganidek, maktabga kirish bolaning hayotida
burilish 
momenti 
hisoblanadi. 
Kattalar 
(o‘qituvchilar) 
va 
tengdoshlari
(sinfdoshlari) bilan yangi munosabatlar maydonga keladi. Bolaga butun bir 
jamoaviylar sistemasiga (umum maktab, sinf) qo‘shiladi. O‘qituvchi o‘z oldiga bir 
qator jiddiy talablarni qo‘ygan o‘qishga yangi faoliyat turiga qo‘shilish 
o‘quvchining o‘z hayotini qatxiy tarzda tashqil qilishga, qoida va rejimga 
bo‘ysunishga majbur qiladi. Bo‘larning barchasi tevarak-atrofdagi voqeylikka, 
boshqa kishilarga, jamoaviyga ta‘limga va uning bilan bog‘liq bo‘lgan 
majburiyatlarga nisbatan yangi munosabatlar sistemasining tarkib toptirishga va 
mustahkamlashga qatxiy ravishda ta‘sir qiladi harakterni irodani tarkib toptiradi. 
qiziqishlar doirasini kengaytiradi, qobiliyatlar taraqqiyotini belgilaydi. 
Axloqiy normalar va xatti-haraktlar qoidalarini o‘zlashtirish kichik maktab
yoshidagi davrda axloqiy xati-harakat poydevori qo‘yiladi, axloqiy normalar va 
xatti-harakat qoidalari o‘zlashtiriladi. SHaxsning ijtimoiy yo‘nalishi tarkib topa 
boshlaydi. Kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarninng axloqiy onglari 1-sinfdan 4-
sinfgacha bo‘lgan davr mobaynida muhim o‘zgarishlarga uchraydi. Bu yoshning 
oxirgi davrlariga kelib axloqiy bilimlar tasavvurlar va muloxazalari sezilarli 
darajada boyiydi, ancha anglangan bo‘ladi, turli tushunchalarga ega bo‘ladi, 
umumlashadi- 1 va 2 sinf o‘quvchilarining axloqiy muloxazalari o‘z xatti-
harakatlari tajribasida va o‘qituvchilar hamda ota-onalarning konkret ko‘rsatmalri 
va tushuntirishlariga asoslanadi. 3-4 sinf o‘quvchilari esa axloqiy muloxazalarida 
o‘z xatti-harakatlari tajribasiga va kattalarning ko‘rsatmalariga asoslanish bilan 
boshqa kishilarning tajribalarini ham analiz qilishga intiladilar bunday 
adabiyotlarni o‘qishda bolalar uchun chiqarilgan kinofilg‘mlarni ko‘rish ancha 
katta ahamiyat kasb etadi. Axloqiy xatti-harakatlar ham xuddi shunday tarkib 
topadi. 7-8 yoshdagi bolalar to‘g‘ridan-to‘g‘ri kattalarni jumladan, o‘qituvchining 
ko‘rsatmalari bilan ijobiy bo‘ladigan ko‘rsatmani kutib o‘tirmay, bunday ijobiy 
axloqiy ishlarining boshidan qanchasini tashabbuslari bilan amalga oshiradilar.