Termiz davlat universiteti psixologiya kafedrasi

 
12-MAVZU: TA‟LIM VA TARBIYA PSIXOLOGIYASI 
Reja: 
12.1. Ta‘lim psixologiyasining mohiyati. 
12.2. O‘qishning mohiyati va qonuniyatlari 
12.3.Shaxsni tarbiyalsh metodlari. 
12.4.Mustaqillik sharoitida tarbiyaning asosiy vazifalari. 
Tayanch so‟ va iboralar 
Ma‟lumotki, qonuniyat - bu barkaror, zaruriy, u eki bu xodisalar va 
jarayonlar o‟rtasidagi mutanosiblik va muxim aloka. Ijtimoiy extiejlar va 
sharoitlar o‟quv jarayonining harakteri, uning vazifalari, mazmuni, shakllari, 
usullari va vositalari qonuniy ravishda aniqlab beradi. Tarbiya metodlari, 
formalar, shaxsni tarbiyalash, aqliy, estetik, mehnat tarbiyasi, tarbiyasi qiyin va 
o‟zlashtirmovchi o‟quvchilar bilan ishlash, jinsiy tarbiya, mehnat tarbiyasi, 
o‟quvchilarni turmushga tayyorlash, o‟z-o‟zini tarbiyalash. 
12.1. Ta‟lim psixologiyasining mohiyati 
Demak, ta‘lim berish, tarbiyalash va talabalarning umumiy rivojlanishlari 
bir butunlikda amalga oshirish zarur.
Ta‘limning mazmuni hayot, xozirgi zamon fani bilan boglangan bo‘lganligi 
uchun ham, vazifalarda mamlakatning iktisodiy rivojlanishini jadallashtirish 
muammolari, 
ishlab 
chikarishning 
mexanizatsiyalash, 
avtomatlashtirish, 
kompg‘yuterlash kabilar asosida intensivlash o‘z aksini topish kerak. ta‘lim 
qoidalari - o‘qituvchining faoliyatini va talabalar tomonidan ilmiy bilimlarini 
o‘zlashtirilishi, tegishli ko‘nikmalar va malakalar hosil kilinishining asosiy qonuni 
va yo‘nalishlari o‘z ichiga oladi. Shu bilan bir vaqtda ta‘lim qoidalari har ikkala 
faoliyatni, ya‘ni o‘qituvchi va talaba tomonidan o‘z oldiga kuyilgan vazifalarni 
muvaffakiyatli amalga oshirish imkoniyatini beradigan bir kancha talablarni ham 
umumlashtirib beradi. Shunga ko‘ra ta‘lim qoidalari o‘qitishning eng muxim 
vazifalari nazariy va amaliy jixatdan to‘g‘ri xal kilinishining asosiy negizi 
xisoblanadi. 
Ta‘lim qoidalari deb umuminsoniy tarbiyaning maqsad va vazifalarni 
amalga oshirishga karatilgan ukish va o‘qitish jarayonlarining yo‘nalish, talabalar 
tomonidan ilmiy bilimlarni o‘zlashtirilishi, bilim va malakalar hosil kilinishining 
asosiy qonun va qoidalarining yigindisiga aytiladi.
So‘ngi yillarda olimlar tomonidan yaratilgan pedagogik adabiyotlarda 
didaktik qoidalar turlicha guruxlashtirilmokda.
Ilmiy bilimlar - vokelikning xakkoniy inikosidir.

---

128 
Tevarak atrofni o‘rab olgan dunyoning qonuniyatlarini, narsa va 
xodisalarning ichki muxum xossalari va o‘zaro aloqalarini aks ettiruvchi 
bilimlargina ilmiy xisoblanadi.
Ta‘limning ilmiyligi koidasi talaba va o‘quv materiallardagi qonuniyatlarni 
aks ettirishi, tushunishi va o‘zlashtirilishi uchun to‘g‘ri sharoit yaratish maqsadida 
zarurdir. 
Nazariy koidalarni tushunish - materialning ilmiy asosda izoxlab berishning 
muxim belgisi bo‘lib, u talabaning fikrlash faoliyati xususiyatlarini belgilaydi. 
Ilmiy bilimlar ilmiyligicha kolib, vokelikning har xil darajasida aks ettirilishi 
mumkin. Ilmiy izox ta‘limning hamma bosqichlarida har bir sinfda ilmiylik 
qoidalari vazifalaridan birini nazariy ma‘lumotlar tizimini shu ma‘lumotlarida 
tevarak atrofda dunyoni kanchalik chukur aks etganligi nuktai nazaridan bilib 
olishdir.
Ilmiylik koidasi barcha esh guruxlardagi va turli o‘quv yurtlardagi 
talabalarga urgatish uchun ilmiy jixatdan ishonarli amalda sinab kurilgan 
ma‘lumotlar berilishi talab etadi. Ilmiy bilimlarni egallash jarayonida talabalar 
ilmiy dunyoqarash, e‘tiqod tarkib topadi. Tafakkur rivojlanadi. 
Ta‘limning ilmiy bo‘lish koidasi ta‘lim jarayonida talabalarning xozirgi 
zamon fan texnika tarakkieti darajasiga muvofik keladigan ilmiy bilimlar bilan 
qurollantirish, eshlarni ilmiy tadkikot usullar bilan tanishtirib borishni 
tahminlashga karatilgan.
Didaktikaning ilmiylik koidasi maktab ta‘limining 
mazmuniga ko‘ra aloqador bo‘lib kolmay, o‘qitish usullariga ham aloqadordir. U 
ta‘lim jarayonida fan texnika yutuklaridan foydalana oladigan o‘qitish usullari 
takomillashtirishning ham talab etadi. Dars mazmunining mukobil to‘zilishining 
tanlash, o‘qitishdagi didaktikaning tizimlilik koidasini xisobga olishni talab qiladi. 
Ta‘limda izchillikka rioya qilib o‘qitish lozim, toki bugun o‘rganilgan 
bilimlar kecha o‘rganilganlarini mustaxkamlasin, ertaga o‘rganiladiganlariga 
zamin hosil kilsin. 
Ya‘ni o‘tilayotgan fan yoki bayon qilinayotgan yangi materialning 
talabalarning oldingi o‘zlashtirgan ilmiy bilimlari, ko‘nikma va malakalari bilan 
izchil o‘zviy bog‘lanishi, shu bilan bir vaqtda o‘qitilaetgan o‘quv materiallarini 
o‘zlashtirish orkali kelajakda yangi bilimlarini o‘zlashtirishga, shuningdek 
navbatdagi ta‘lim bosqichiga zamin yaratilishi nazarda tutiladi.
ta‘limning bosh vazifasi-o‘quvchilarga fan asoslarini faol, ongli, mustahkam, va 
sistemali ravishda egallashning ta‘minlanishidir. O‘zlashtirish-o‘quvchining 
uyushgan bilish faoliyatidir. Ijodiy o‘zlashtirish sifatida o‘qish, bilim egallash uch 
omilga-nimani o‘qitishga bog‘liqdir. O‘zlashtirishning psixologik komponentlari:
o‘qishga ijobiy munosabatda bo‘lish, material bilan bevosita hissiy tanishish, 
olingan materialni faol ravishda qayta ishlash jarayoni bo‘lgan tafakkur, qabul 
qilingan va ishlab chiqilgan materialni esda olib qolish. O‘qitishning turli
bosqichlarida analitik-sintetik faoliyat. 
O‘quv faoliyati bu shunday faoliyatki, unda shaxsning psixik jarayonlari 
shakllanadi va rivojlanadi, uning asosida yangi faoliyatlar yuzaga keladi. 
O‘quv faoliyati insonning butun hayoti davomida namoyon bo‘luvchi 
uzluksiz jarayondir. 

---

129 
Rus psixologi A.N.Leontev inson faoliyatining psixik va amaliy shakllari 
mavjudligini, bola ongi aynan o‘quv faoliyatida o‘sishini ta‘kidlaydi. 
D.B.Elkonin esa o‘quv faoliyatining xususiyatlarini ko‘rsatib, uni mohiyatiga, 
mazmuniga va o‘zini namoyon bo‘lish shakliga ko‘ra ijtimoiyligini ta‘kidlaydi.