Termiz davlat universiteti tabiiyfanlar fakulteti

6
-Rasm
Geografik qobiqning bir butunligi
7
-Rasm

Geografik qobiqning yaxlitligi
2.2.GEOGRAFIK QOBIQDA MODDA VA ENERGIYANING AYLANMA HARAKATI
Geografik qobiqga kiradigan energiya turli xil o'zgarishlarga uchraydi. Bunda energiyaning ayrim turlarini boshqalarga o'tishi va ularning Yer yuzasida qayta taqsimlanishi sodir bo'ladi. Qobiqda energiyaning notekis taqsimlanishi materiyaning quyidagi turdagi harakatlariga sabab bo'ladi. Bu harakatlar barcha geosferalarda, ya'ni atmosfera, gidrosfera, litosfera va biosferada qayd etilgan.Havo va namlik davrlarini tashkil etuvchi havo massalari va suv oqimlarining harakati, ya’ni atmosfera sirkulyatsiyasi va suv aylanishi; Mineral moddalarning ko‘chishi va litosfera aylanishlari; Biologik va biokimyoviy aylanishlar.Barcha doiralar yopiq emas. Harakat paytida modda va energiyaning bir qismi aylanmadan olib tashlanishi mumkin. Ba'zan tsiklga yangi moddalar va energiya kiradi. Misol: muzlash. Tsikllarning yopiq bo'lmasligi geografik konvertda yo'naltirilgan o'zgarish vektorini yaratadi, ya'ni uning rivojlanishi uchun sharoitlar paydo bo'ladi. Masalan, magmatik jinsni eritish mumkin, ammo biz asl magmani olmaymiz, chunki qotish paytida gazlar magmadan chiqdi, lekin yangi modda.Sikllarning ko'lami bir xil emas. Harakatlarning traektoriyalari o'nlab metrdan bir necha ming kilometrgacha. Misol: havo aylanishlari, biologik aylanishlar. Harakat tezligi bir necha sm/yildan (litosfera plitalarining harakati) yorug'lik tezligiga (nurlanish energiyasini uzatish) qadar.Sikllar deb ataladigan mustaqil oqimlar va aylanish tizimlarini ajratib ko'rsatish mumkin. Ulardan asosiylari:Radiatsiya aylanishi; Issiqlik atmosferasi (havo); Gidrosfera (suv); Biokimyoviy; Mineral moddalarning aylanishi; Litosfera aylanishi.Ularning har biri qisman yoki to'liq boshqa tsikllarga kiritilgan. Masalan, issiqlik, mineral zarrachalar, sporalar, bakteriyalar, fito- va zooplanktonlar havo va suv bilan birga tashiladi.
Geografik qobiqdagi moddalarning aylanishi quyosh energiyasi va Yerning ichki energiyasi ta'sirida sodir bo'ladi. Bunda quyosh radiatsiyasi undagi jarayonlarga eng sezilarli ta'sir ko'rsatadi. Quyosh nurlanishining tarkibiy qismlari elektromagnit va korpuskulyarnurlanishdir.Quyoshning elektromagnit energiyasi to'lqin spektrining ko'rinadigan va infraqizil chastotalarini, shuningdek, ultrabinafsha nurlanishni o'z ichiga oladi. Quyosh nurlanishining kichikroq qismi rentgen nurlariga tegishli.Yer atmosferasida ultrabinafsha va infraqizil nurlanishning muhim qismi atmosferaning yuqori qatlamlarida, shuningdek, suv bug'lari va chang zarralarida so'riladi. Keyin rentgen nurlari to'liq so'riladi. Quyosh nurlanishining faqat kichik bir qismi, ya'ni 1% dankamrog'i, organik moddalarning fotosintezi jarayonida yashil o'simliklar tomonidan so'riladi.
Uning ko'p qismi geografik qobiqda tarqalib, uning energiya balansini yaratadi. Quyosh radiatsiyasi intensivligining davriy tabiati Yerning geografik qobig'idagi bir qator hodisalarga ta'sir qiladi. Shunday qilib, 1915 -yilda A. L. Chizhevskiy ma'lum epidemiyalar va quyosh dog'lari rivojlanishi o'rtasidagi siklik munosabatlarga e'tibor qaratdi. Ushbu hodisalarning chastotasi 11-yil.Quyoshning korpuskulyar nurlanishi kuchli portlovchi chaqnashlar bilan bog'liq bo'lgan quyosh shamoli va quyosh kosmik nurlari deb ataladigan shaklda ifodalanadi. Shu bilan birga, Yerga 8 daqiqada yetib boruvchi ultrabinafsha va rentgen nurlanishining intensivligi ortadi. Quyosh chaqnashlari kuchli zarba to'lqinini yaratadi va plazma bulutining kosmosga chiqishiga olib keladi. U koinotda 100 km/s tezlikda tarqaladi va Yerga 2 kunda yetib boradi, magnit bo'ronlari va ionosferadagi buzilishlarni keltirib chiqaradi. Shu bilan birga atmosferaning beqarorligi kuchayadi, bu esa atmosfera sirkulyatsiyasi tabiatining buzilishiga, ya'ni siklonlarning va boshqa meteorologik hodisalarning rivojlanishiga olib keladi. Magnit bo'ronlari va atmosfera aylanishining buzilishi organizmlarning hayotiga salbiy ta'sir qiladi.