Texnik ijodkorlik

4. Modelni adekvatligini tekshirish va korrektirovka qilish 
Adekvatlikka tekshirish. Modelni tizim bilan adekvatligini tekshirish deganda uni tadqiq 
qilinayotgan tizim bilan o'lchamlarini mosligi hamda chiqish qiymatlarini tengligini tahlil qilish 
tushuniladi. Lekin shu narsani yoddan chiqarmaslik lozimki, model tizimni o'ziga bir qiymatli 
akslantirib olmaydi, aks holda modelni yaratishning ma'nosi qolmaydi. Adekvatlik tashqi 
shartlarni va tizimni ishlash rejimlarini ideallashtrish natijasida buziladi, bularga quyidagilarni 
misol qilish mumkin: u yoki bu parametrlarni chiqarib tashlashlik; ba'zi bir tasodifiy omillarni 
e'tiborga olmaslik. Tashqi ta'sirlar hamda tizim tuzilmasidagi ma'lum bir nyuanslar haqida aniq 
ma'lumotlar yo'qligi va shu bilan birga, amalga oshirilayotgan approksimatsiyalar, 
interpolyatsiyalar, taxminlar va gipotezalar ham model bilan tizim orasidagi moslikni pasayishiga 
olib keladi. Yuqorida keltirib o'tilgan va boshqa omillar tizim modeli bilan real tizim orasida 
vujudga keladigan nomutanosiblikga sabab bo'lishi mumkin. 
Model bilan tizimning adekvatligini aniqlovchi sodda munosabat sifatida quyidagi kattalikni 
(og'ish) qarash mumkin: 
∆y=|y
0−
y
m
|
yoki ∆y=
yoki bu yerda y
0 
original ob‘yektning xarakterlovchi kattalik, y
m
esa tizimning mazkur 
kattaligiga mos modelning xarakterlovchi qiymat. 
Yuqoridagi munosabatdan kelib chiqqan holda, ishlab chiqilgan model bilan tizimni adekvat 
deb hisoblaymiz, agar u (og'ish kattaligi) qiymati biror bir chegaraviy qiymatdan ortib ketmasa. 
Ammo mazkur mezondan amaliy masalalarda foydalanish quyidagi sabablarga ko'ra ba'zi bir 
holatlarda umuman imkoni yo'q. 

---

31 
Birinchidan, loyihalashtirilayotgan yoki modernizatsiya qilinayotgan tizimlar uchun 
y
0
qiymati haqida ma'lumot bo'lmaydi, modellashtirilayotganda odatda shunday tizimlar qaraladi. 
Albatta, bunday holatlarda model qiymati bilan tizimning analogi qiymatlari tekshirilishi 
mumkin, lekin u holda har ikkala kattalikka ham ishonchsizlik paydo bo'lishi 
mumkin. Ikkinchidan, tizim bitta bitta xarakteristika bilan emas, balki xarakteristikalar majmuasi 
bilan baholanib, ularning tashkil etuvchi xarakteristikalarning og'ishlari turli hil bo'lishi 
mumkin. Uchinchidan, xarakteristikalar tasodifiy miqdor yoki funksiya, ko'pincha, nostatsionar 
funksiya bo'lishi mumkin. Stoxastik tizimlar uchun yuqori adekvatlik darjasiga ega bo'lgan 
modellarda olingan statistik xarakteristikalar, real tizimda o'lchashlar yordamida olingan mos 
qiymatlarga nisbatan aniqroq bo'lib qolishi ham mumkin. Bu narsani quyidagicha izohlash 
mumkin. Agar tizim modeli mavjud bo'lsa, u holda natijaviy qiymatni juda ko'plab joriy qilingan 
(realizatsiya) natijalarga asoslanib chiqariladi, real tizimda esa bunday sondagi tajribalar o'tkazish 
imkoniyati chegaralangan. To'rtinchidan, boshida aniq ruxsat etilgan chegaraviy qiymatni berish 
imkoniyati har doim ham mavjud bo'lavermaydi. 
Bulardan qat'iy nazar, modelni tizim bilan mosligini tekshirish baribir zarur bo'ladi, sababi, 
modelni xato natijasiga ko'ra notg'o'ri qaror qabul qilinib qolishi mumkin. Amaliyotda moslik 
(adekvatlik), ya'ni model yordamida olingan natijalarni yaroqliligi ekspertlar tahlili orqali 
aniqlanadi. Quyidagi ko'rinishdagi tekshiruvlarni alohida ta'kidlab o'tish mumkin (quyidagi 
chizmaga qarang): 

model elementlarini tekshirish (bir bir shubha tug'diradigan holatlarda elementlarni 
detalizatsiya qilish yoki qo'shimcha tahlil o'tkazish); 

modelni tashqi ta'sirlarga tekshirish (qabul qilingan taxmin, approksimatsiya va 
gipotezalarni matematik usullar orqali baholash zarur); 

tizim ishlashining konseptual modelini tekshirish (masalaning qo'yilishidagi xatoliklar 
aniqlanadi); 

formallashgan va matematik modelni tekshirish; 

chiqish xarakteristikalarini o'lchash va hisoblash yo'llarini tekshirish (echimning xatoligi 
aniqlanadi); 

dasturiy modelni tekshirish (dasturiy va matematik modellarda amal (operatsiya) va 
algoritmlarni ishlashi mosligi tahlil qilinadi, o'zgaruvchilarni chegaraviy va namunaviy 
qiymatlarida tekshiruv-nazorat hisoblashlar o'tkaziladi, dasturlashni vositaviy xatoliklari 
aniqlanadi) va boshq. 
Kelgusida ma'lum bir modellarni adekvatlikka tekshirishning ba'zi usullarini keltirib o'tamiz.