Texnik o‘lchashlar asoslari

4.5. Ўлчаш хатоликларининг табақаланиши
Ўлчаш хатолиги – ўлчаш натижасини чинакам (ҳақиқий) қийматдан четлашувини (оғишувини) ифодаловчи ўлчашнинг сифат мезони.
Ўлчаш хатоликлари турли сабабларга кўра турлича кўринишда намоён бўлиши мумкин. Бу сабаблар қаторига қуйидагиларни киритишимиз мумкин:
– ўлчаш воситасидан фойдаланишда уни созлашдан ёки созлаш даражасини силжишидан келиб чиқувчи сабаблар;
– ўлчаш объектини ўлчаш жойига (позитсиясига) ўрнатишдан келиб чиқувчи сабаблар;
– ўлчаш воситаларининг занжирида ўлчаш маълумотини олиш, сақлаш, ўзгартириш ва тавсия этиш билан боғлиқ сабаблар;
– ўлчаш воситаси ва объектига нисбатан ташқи таъсирлар (ҳарорат ёки босимнинг ўзгариши, электр ва магнит майдонларининг таъсири, турли тебранишлар ва ҳоказолар)дан келиб чиқувчи сабаблар;
– ўлчаш объектнинг хусусиятларидан келиб чиқувчи сабаблар;
– операторнинг малакаси ва ҳолатига боғлиқ сабаблар ва шу кабилар.
Ўлчаш хатоликларини келиб чиқиш сабабларини таҳлил қилишда энг аввало ўлчаш натижасига салмоқли таъсир этувчиларини аниқлаш лозим бўлади.
Ўлчаш хатоликлари у ёки бу хусусиятига кўра қуйида келтирилган турларга бўлинади (4.7 – расм):

4.7 – расм. Ўлчаш хатоликларининг турларга бўлиниши.


Абсолют хатолик. Бу хатолик катталик қандай бирликларда ифодаланаётган бўлса, шу бирликда тавсифланади. Масалан, 0,2 В; 1,5 мкм ва ҳ.к. Мутлақ хатоликни қуйидагича аниқланади:
Δ = А – х_ch ≡ А – х_х;
Бунда: А – ўлчаш натижаси;
х_ch – катталикнинг чинакам қиймати;
х_х – катталикнинг ҳақиқий қиймати.
Абсолют хатоликни тескари ишора билан олинган қиймати тузатма деб аталади:
– Δ=k_t;
Одатда, ўлчаш асбобларининг хатолиги келтирилган хатолик билан ҳам белгиланади.
Абсолют хатоликни асбоб кўрсатишининг энг максимал қийматига нисбатини а_{к мах} фоизларда олинганига келтирилган хатолик деб аталади: