Texnologik jarayonlar boshqaruvi va kompyuter tizimlari

Ishni bajarish tartibi 
1. Sxemani tanlang. 
2. Funksiyani ikki bosqichli sxema ko‘rinishida amalga oshiring. 
3. Olingan funksiyani xosilasini hisoblang. 
4. Test ko‘rishda ko‘rsatilgan Bul funksiyasini ifodalang. 

---

25 
Uyga tayyorlash uchun vazifa: 
1. Bul-differensial usuli bilan tanishing. 
2. Quyida sanab o‘tilgan adabiyotlardan qurilmaning elektr parametrlari bilan 
batafsil tanishing. 
3. Barcha ma’lumotlar bilan tanishgandan so‘ng nazorat savollariga javob bering. 
Xisobot tarkibi. 
1. Mavzu, ishning maqsadi. 
2. Qisqacha asosiy xolat. 
3. Nazorat savollariga qisqacha javob. 
4. Xulosa. 
Nazorat savollari: 
1. Raqamli sxemalarning xususiyatlari nima? 
2. Bul-differensial funksiyasini tushuntirib bering. 
3. Mantiqiy elementlarda paydo bo‘ladigan nosozliklarni aniqlang. 
4. Nosozlikning asosiy parametrlarini aytib bering. 
 
AMALIY ISH №10 
ZAXIRALANGAN QAYTA TIKLANADIGAN SISTEMALARNING 
DIAGNOSTIKASI VA ISHONCHLILIK PARAMETRLARINI HISOBLASH 
(2 soat). 
 
 
 
Ishdan maqsad: Avtomatik sistemalarda buzulishlarsiz ishlash vaqtining 
ishonchlilik ko‘rsatkichlarini intervalli baholarini olishni o‘rganish. 
Bir o‘lchovli yo‘lni faollashtirish uslubini ko‘rishda, ikki masala yechiladi: 
xatolikni uni paydo bo‘lish nuqtasida kuzatishni va uni sxemaning birorta tayinli 
chiqishiga tashish (transportirovka)ni ta’minlash. Bu maqsadlar uchun hozirgi 
vaqtda evristik algoritmlar,(evristik algaritmlar isbotlanmagan algaritlardir) 
hamda matematik apparatga asoslangan har xil usul va uslublar qo‘llaniladi.
Ulardan birini kombinatsion sxema uchun testlarni generatsiyalashda 
birinchilar qatorida qo‘llangan bir me’yorli yo‘lni uyg‘unlash (aktivlashtirish) 
uslubini ko‘rib chiqamiz. 
Nosozlik paydo bo‘lish nuqtai nazardan uni sxemaning birorta tapщi chiqishiga 
tashish 
(transportirovkasi) 
uchun bir me’yorli yo‘l uyg‘unlashtiriladi. 
Uyg‘unlashtirish jarayoni quyidagi ketma-ketlikda bajariladi: 

---

26 
5. Berilgan nosozlikni, uni paydo bo‘lish nuqtasida kuzatish sharti 
aniqlanadi. Masalan, - 1 nosozlik uchun, sxemaning shu qutbida mantiqiy nol 
qiymatini ta’minlash, uni kuzatishning sharti bo‘ladi. 
6. Xatolikni birorta tashqi chiqishga xarakatlantirish uchun yo‘l tanlanadi, ya’ni 
elementlar ketma-ketligi ko‘rinishida yo‘l topiladi. 
7. Tanlangan yo‘lning, ya’ni elementlarning kirishdagi o‘zgaruvchilari 
darajasida, 
uyg‘unlashtirish 
shartlari 
aniqlanadi. 
Tanlangan 
yo‘l 
aniq 
elementning kirishdagi o‘zgaruvchilari shunday bo‘ladiki, qachonki uning 
chiqishdagi qiymati faqat shu yo‘lda joylashgan oldingi elementning chiqishga 
ulangan kirishiga bog‘liq. 
8. Nosozlikni kuzatishni va uni sxema chiqishiga tashish sharti aniqlanadi, 
ya’ni sxemaning kirishdagi o‘zgaruvchilari darajasida berilgan nosozlikni aniqlash 
sharti sxemaning kirishdagi o‘zgaruvchilari qiymati hisoblab topiladi. 
Misol sifatida, bir o‘lchovli yo‘lni uyg‘unlashtirish shu usulini tasvirlovchi, 
2.1-rasmda keltirilgan kombinatsion sxemani ko‘rib chiqamiz. Uni birinchi elementi 
chiqishi bo‘yicha 1 nosozligini aniqlovchi test to‘plamini ko‘ramiz. 
2.1-rasm.
Tavsiflangan uslubga asosan, berilgan f1 kuzatiladi, agar f 1 yoki birinchi 
element bajaradigan funksiya f ( x
ь
x
3
) = xl v xZ =0 sharti hisobga olinsa, 4 va 8 
elementlar orqali o‘tadigan yo‘lni tanlaymiz. 4 elementdan o‘tadigan yo‘lning 
uyg‘unligi, uni ikkinchi kirishdagi x2=0 qiymatida aniqlanadi. 
SHu holda f 1 o‘zgarish f 4 o‘zgarishga olib keladi. Tengliklar tizimini f 5=0, f 
6=0, f 7=0 bajarilishi 8 element orqali uyg‘unlantirish shartini bajaradi. Bir o‘lchovli 
yo‘lni uyg‘unlantirish uslubining turi fazasini bajarish natijasida, nosozlikni paydo 

---

27 
bo‘lish nuqtasida kuzatish va uni tashish shartini mantiqiy tenglamalar sistemasi 
ko‘rinishida olamiz: 
0.1) sistemani yechimining o‘zi algoritm bo‘lib, bir o‘lchovli yo‘lni uyg‘unlashtirish 
uslubining teskari fazasida bajariladigan jarayondir. Olingan tenglamalar sistemasini 
ikkita echim qoniqtiradi: 1011 va 1000, ularni har biri testli to‘plam bo‘lib, berilgan 
nosozlikni aniqlaydi. 
Haqiqatda, x1 x2 x3 x4 o‘zgaruvchilar misol uchun 1011 ga tenglansa, 3.1-
rasmdagi f1=1 nosozligi bo‘lganda sxemani chiqishida f 8 qiymati birga, u 
yo‘kligida esa nolga teng bo‘ladi. 
Bu esa berilgan nosozlikni aniqlanishini ko‘rsatib turibdi. 
Misol sifatida F=xlx2 v x2xZ funksiyaga xl o‘zgaruvchi bo‘yicha bulь 
hosilasini aniqlaymiz. (2.2) ga asoslanib olamiz: 
dF TT=F(0, x2, xZ) + F(l, x2, xZ)=x2xZ + ( x2 v x2xZ)=x2xZ ( x2 v x2xZ ) v x2xZ 
(x2 v x2xZ ) = x2xZx2 = x2. 
Ko‘rilayotgan misol uchun bul xosilasi xususiyatlarini qo‘llab, 5 xususiyatga 
asosan, ega bo‘lamiz 
Ifoda 
Ifoda 
1
3
2
dx
x
dx
ekanligini yodda tutib, oxirgi munosabat quyidagi ko‘rinishga keltiriladi 
endi xususiyatni hisobga olib yangi ko‘rinishga keltiriladi 

---

28 
Bul funksiyasi bajaradigan raqamli sxemani ichki qutbida tuziladigan f 
o‘zgaruvchiga nisbatan F (xl, xp) Bul funksiyasining xususiy xosilasi shunga 
o‘xshash aniqlanadi. Bu holda birlamchi funksiya F (xl,... xn, f) ko‘rinishida 
tasvirlanadi, bu yerda f=f (xl,...,xn). 
Misol uchun, F=xlx2 v x3x4 funksiyasini ikki bosqichli sxema ko‘rinishida 
amalga oshirilsa (2.2-rasm) ikkinchi 2I elementni chiqishida tuziladigan 
2.2-rasm
xususiy xosila f2 o‘zgaruvchi bo‘yicha aniqlanadi, boshlang‘ich funksiya F=xlx2 v 
f2 ko‘rinishga ega bo‘ladi 
Olingan funksiyani xosilasi quyidagicha hisoblanadi. 
Bul farqlarini aniqlashdan foydalanib, ahamiyatli yo‘l tushunchasi kiritiladi. 
Ixtiyoriy yo‘l, xl o‘zgaruvchini paydo bo‘lish nuqtasidan boshlanadi va sxemani 
chiqishida tugaydi. F( xl,...xn) Bul funksiyasini amalga oshirish uchun sxemada yo‘l 
ahamiyatli deyiladi, agar inkorli xl o‘zgaruvchi uchun quyidagi tenglama mos kelsa 
Ko‘rinadiki, bu munosabat umumiy holda raqamli sxemani ixtiyoriy qutbiga 
tatbiq etilganda, F(xl,..., xn) funksiyani amalga oshiruvchi sxemani chiqishi 
bo‘yicha mos o‘zgaruvchilarni o‘zgarishlarini kuzatiluvchanlik sharti bo‘ladi. Test 
ko‘rishda ko‘rsatilgan Bulь funksiyasining xususiyati, nosozlikni tashish 

---

29 
(transportirovka) shartini aniqlash uchun foydalaniladi. Nosozlikning paydo bo‘lish 
nuqtasida uni kuzatiluvchanlik sharti sxemani tekshiriladigan qutbiga tuziladigan ns 
o‘zgaruvchi birga teng bo‘ladi, agar nosozlik=0 va nolga, agar =1 bo‘lsa. 
Bu ikki shartni birlashtirish mantiqiy tenglamalar sistemasini qurishga olib keladi: 
Amalda, tenglamalar sistemasini har biri bir tenglama ko‘rinishida tasvirlanadi: 
Yuqoridagi (3.3)tenglamani qoniqtiradigan echim =0 nosozligini, (3.4) 
tenglamani echimi esa =1 nosozligini aniqlash uchun test to‘plami bo‘ladi. 
Sxemaning f = 0 nosozligi uchun test to‘plamini ko‘ramiz. Buning uchun (3.4) 
tenglamadanfoydalanib, quyidagini olamiz: 
Bundan ko‘rinadiki, istalgan to‘plam, x1x2x3x4=1 tenglamani qoniqtiruvchi 
istalgan to‘plam, f1=0 nosozligini aniqlash uchun test to‘plami bo‘ladi. 
Oxirgi tenglama yechimlaridan biri x1x2x3x4=1101 bo‘ladi. Ko‘rilayotgan 
nosozlikning Jt-3.1-rasmda keltirilgan sxemani chiqishi bo‘yicha aniqlash imkonini 
beradi. 
Bul farqlariga asoslangan test qurishning ko‘rilgan usuli, bul algebrasi 
matematik apparatidan foydalanadigan, algebraik uslublar degan to‘plamga 
kiritilishi 
mumkin. 
Ushbu 
to‘plamning 
xususiyatli kamchiliklari, ya’ni 
hisoblashdagi o‘ta murakkablik bul-differensial usuli unga ham tegishlidir. Bundan 
tashqari test ko‘rishning uslubi kattaroq hajmdagi xotira zarurligini oldindan 
aniqlaydi, bu kamchiliklar ko‘p sonli ventillari bor raqamli qurilmalar uchun 
ahamiyatli hisoblanadi.