Texnologiyasi

Bir tup begona o ‘tning urug‘ hosili
2-jadval
0 ‘simlik
Urug‘ (ming dona)
0 ‘simlik
Urug‘ (ming dona)
Pechak
5
ituzum
45
Kakra
7
ja g ‘-jag‘
73
G 'um ay
150
sem izo't
50
Qashqarbeda
20
ajriq
20
Bangidevona
55
qamish
50
B o ‘z tikan
11
itqo‘noq
6
Begona о ‘flaming guruhlari
0 ‘zbekistonda begona o ‘tlaming 450 ga yaqin turi tarqalgan. Bu- 
lardan 100-150 turi eng ko‘p tarqalgan bo‘lib, ekinlarga katta zarar 
yetkazadi. Begona o ‘tlarga qarshi kurash muvaffaqiyatli chiqishi uchun 
ularning yashashini, tuzilishini, ko‘payishini, qanday ekinlar orasi- 
da, qaysi vaqtda paydo boiishini yaxshi bilish kerak. Begona o ‘tlar 
yashovchanligi, oziqlanishi va ko'payishiga qarab, quyidagi biologik 
guruhlarga bo'linadi:
1. Bir yillik: kuzgi, bahorgi.
2. Ko‘p yillik: o ‘q ildizli, ildiz poyali.
3. Parazit begona o ‘tlar: poya parazitlar (pechaklar)ga, ildiz parazitlar 
(shumg‘iya)ga bo‘linadi.
Bir yillik begona o‘tlar. Bunday begona o'tlarning ildiz tizimi uncha­
lik chuqurga ketmaydi, o ‘q ildizlari yoki popuk ildizlari bo‘lib yer ustki 
qismi o‘tsimondir. Ko‘klamda ko‘karib chiqib, shu yilning yozida urug‘ 
beradi. Erta qurib qoladi. Ko'proq bir vaqtda urug‘lab, urug‘i ko‘p 
bo‘ladi. Shuning uchun ham, tez to‘kiladi va shamol, suv, hayvon, 
transportlar yordamida keng tarqaladi. Tez o ‘sish hisobiga ekinni o ‘t 
bosib ketadi, yemi kuchsizlantiradi. Ayniqsa, bir yillik begona o ‘tlardan 
kurmak, itqo‘noq, shamak, olabo‘ta, yowoyi gultojixo‘roz, qo‘ytikan, 
ituzum, sem izo‘t, tem irtikan, mingdevona, bangidevona, sho‘ra, 
achambiti sutlama, bo‘tako‘z, oqsalma, mushukquyruq, yowoyi sabzi 
va boshqalar suvU yerlarda, ekin oralarida ko‘plab uchraydi.
Kurmak. Sershox o‘t, urug'i ko‘p, poyasi 70-120 sm ga yetadi, tik 
o ‘sadi; bargi cho'ziq, o ‘tkir uchli bo‘ladi, guldastasi ro ‘vak, 20 sm 
uzunlikda. Doni dumaloq, 3 mm kattalikda bo'ladi. Avgust va sentabrda 
gullaydi. Bir tup kurmak o ‘ti 2-4 ming dona urug‘ beradi. Bu o ‘t tez
32

---

k o ‘payadi, sholi bilan birga suv qatlami ostida ko‘karib chiqadi. 
Yo‘qotish uchun sholini yaxshilab o‘toq qilish kerak.
Shamak. Bo‘yi 80 sm ga yetadi, sershox bo ‘lib, tik o ‘sadi. Tariq 
ekiniga o ‘xshab ketadi, tuksiz poyali. G uldastasi g ‘uj ro'vak 
ko‘rinishida. Doni yaltiroq, sarg‘ish tusda va tuxumsimon shaklda. 
Agar sholi poyada suv qatlami 15-20 sm qalinlikda tursa kurmak, 
shamak kabi begona o ‘tlar yo'qolib ketadi.
Ikki yillik begona o ‘tlarga sigirquyruq, qashqarbeda, to ‘ng‘iztaroq, 
sutcho‘p kabilar kiradi. Sifatli kuzgi shudgorda ushbu begona o ‘tlar 
kamayadi.
Ко ‘p yillik begona о ‘tlar. Hayoti davomida ko‘p marta hosil bera­
di. Bunday begona o ‘tlar vegetativ (ildizpoya, ildiz bachkilari, 
bo'laklari), generativ (urug‘lari orqali) yo‘l bilan ko‘payadi. Ildiz 
tuzilishiga qarab, o ‘q ildizli, ildiz poyali, bachki poyalilarga bo‘linadi. 
M asalan, sachratqi, otquloq, oqqo‘ray, h o ‘kiz tili kabilar o ‘q ildi­
zli begona o'tlarga kiradi.
Ildizidan bachkilaydigan ko‘p yillik begona o ‘tlarning 30 dan 
ortiq turi sug‘onladigan va lalmi yerlarda uchraydi. Ayniqsa, ach- 
chiqm iya, eshakm iya, oqm iya, kakra, qizilm iya, q irq b o ‘g ‘im , 
q o ‘ypechak, lattahar, oqbosh, takasoqol, choycho'p, shildirmiya 
o ‘tlari ko‘p uchraydi. Bachki novdalar o ‘q ildizdan oziqlanib, iluiz 
kurtagidan о ‘sib chiqadi.
Kakra — bo‘yi 60 sm ga yetadi, sershox, tuk bilan qoplangan. 
Bargi g‘adir-budir, bandi bo'lmaydi. To‘pgulli bo‘lib, novda uchlariga 
yakka-yakka joylashadi.
6—rasm. Paxta dalalarida ko‘p uchraydi- 
7—rasrn. Paxta dalalarida k o 'p uchraydi- 
gan begona o'tlar. 1-kuirnak; 2-itqo‘noq; 
gan begona o 'tla r. 1-g‘um ay; 2-ajriq; 
3-olabuta; 4-yovvoyi gultojixo‘roz 
3-salom alaykum ; 4 -q o ‘ypechak.
3-184
33

---

Guli pushti rangda, urug‘i oq tusda, tuxumsimon bo‘ladi. 0 ‘q 
ildizi yerga 5-6 metr chuqurlikkacha o ‘sib kiradi. Yeming 20-25 sm 
chuqur qismiga joylashgan yon ildizlaridan bachki novdalar o ‘sib 
chiqadi. Bu o ‘t hamma joyda uchraydi. Karantin o ‘sitnlik hisoblanib, 
har qanday yo‘l bilan yo‘q qilinadi.