Тийкарғы бөлим 1-бап. Екологиялық ҳуқықый тәртипти тәмийинлеўде екологиялық жынаятлы жуўапкерликтиң орны, түсиниги ҳәм айриқша қәсиетлери

1. 2. Екология тараўиндеги жынаятлар ушын жуўапкерликтиң айырым
теориялық мәселелери.
Екологиялық мәселелер миллий шегараларды тән алмаслиги бүгин ҳеш кимге сыремес. Усы машқалалардың көлемин аңғарыў ушын айырым анализий мағлыўматларға итибар қаратыў мақсетке муўапық болып табылады.
Бүгинги күнде планетамизнинг 20 % халқы тәбийий ресурсларының 80 % ини тутыныў етеди. Дүняда раўажланып атырған мәмлекетликлерге материаллық жәрдем көрсетиўге салыстырғанда 12 теңдей көбирек қуралланыўға ақша ажратылады. Ҳәр күни 5000 инсан патасланған ишимлик суўы тутыныў еткенлиги ушын опат етеди. 1 милярд инсан санитария нормаларига көре қаўипсиз есапланыўшы ишимлик сувидан пайдаланыў мүмкиншилигине ие емес. 1 милиярд инсан ашлықтан қийналмоқда. Дүня бойынша сатылатуғын бийдайдың 50 % тен көплегени қарамалды багыў ямаса биоёқилғи ретиндеислетиў ушын сарпланады. Ҳайдаладиган жерлердиң 40 % жаман жағдайға түскен Ҳәржылы жер жүзинде шама менен 13 милион гектар орманлар жоқ етиңип атыр. 4 сүтемизувчидан бири, 8 қушдан бири, 3 суўда да қурғақлықта да жасайтуғынлық түрлерден бири жоқ болып кетиў Рамазан яки Қурбан ҳайттан алдыңғы күнинде турыпты. Биологиялық түрлер тәбийий пәтидан 1000 теңдей тез жоқ болып атыр. Балық резервлериниң 75 % овланган ямаса жойылыў Рамазан яки Қурбан ҳайттан алдыңғы күнинде турыпты. Соңғы 15 жыл ишинде ҳаўа температурасының орташа көрсеткиши ең жоқары дәрежеге шықты. Соңғы 40 жыллықта полюс мызлықларының қалыңлығы 40 % қысқарды. 2050 жылға келип, ықлым өзгериўи себепли көшиўге мәжбүр болатуғын кисилер саны 200 милиондан артпақтасы күтилип атыр.9
Әлбетте, жоқарыдағы глобал екологиялық мәселелер инсанияттың еркин ҳәм фаравон турмыс кешириўи ушын қәуип салып қойып атыр лекин, дүняда жәмиеттииң барлық жабхаларида сондай-ақ ҳуқықтаныў саласында да усы машқалалардың шешимин табыў ушын ҳәр қыйлы изертлеўлер алыпбарылып атырғанлығын тəкидаш керек.
Екологиялық мәселелер келип шығыўының тийкарғы себеплеринен бири болған екология саласындағы жынаятлардың алдын алыў әмелге асырылғанлерине салыстырғанда жуўапкерлик белгилеўдиң әдалатлы ҳәм нәтийжели усылларын үйрениў анализқылыў ҳәм әмелде нәтийжени әмелде қолланыў етиў әмелдеги екологиялық машқалалардың шешими ретиндеайтылыўы мүмкин.
Нағыз өзиндай изертлеўлерден бири юридикалық адамлардың жынаятлы жуўапкерлиги мәселеси болып табылады.
Юридикалық шахслар жынаятлы жуўапкерликке тартылыўы керек,- деп есаплаған илимпазлар қандай тийкарларға сүенип бул пикирди раўажлантирмоқда? А. С. Никифоров айып ушын жеке өзи жуўапкерлик принципиниң түсиндирме бернишига наразы пикир аңлатады. Бул машқаланы үйренип, автор : “...жынаятлы жуўапкерлик дегенде не ушын тек ўаизикалық адамлардың жуўапкершилигин түсиниў керек, деген фикирди береди10. А. В. Наумовнинг жазыўыша, егер юридикалық шахслар жынаятлы жуўапкерликке өлшеўли болса, жынаят нызамынининг принциплерин қайта баҳалаў ҳәм олардан бас тартыўға зәрүрат жоқ. Оның пикрине қарағанда, юридикалық шахслар жуўапкершилигин бөлек жуўапкерлик принципи менен әмелге асырып, оны толықтырыўы мүмкин тек11.
Өзбекстан Республикасында бул мәселе А. С. Яқубов, М. Ҳ. Баҳадырбаев, И. М. Каракетов, М. Усмоналиевлар тәрепинен “ Өзбекстан Республикасының жынаят ҳәм жаза туўрысындағы нызамшылығының контсептсияси” де көрилген12.
Әсиресе, бул машқала А. С. Яқубов тәрепинен терең үйренилген. Автор юридикалық адамлардың жынаятлы жуўапкерлиги институтының жынаят ҳуқықына киритилиу зәрүршилигин келтирип шығаратуғын социал факторлардың төмендеги түрлерин айтып өтеди: юридикалық шахс тәрепинен келтирилиуи мүмкин болған зәлел муғдарын тап шунақа ҳәрекет нәтийжесинде ўаизикалық шахс тәрепинен келтирилетуғын зәлел менен салыстырып болмаўи; екологияға тийисли нызам ҳүжжетлериниң ким тәрепинен бузылғанлығын анықлаўдағы қыйыншылық ; басқарыў ҳәм жынаят ҳуқықының бир-бирине жақынлығы -системалы -ҳуқықый ўаакторлар ; халық аралық ҳуқықый ўаакторлар ; юридикалық шахс тәрепинен исленетуғын ҳуқықбузарликларға итибардың жеткиликли емеслиги ҳәм фуқоролик-ҳуқықый жуўапкерлик мүлкшилик жуўапкерликтен басқа ақыбетлерди келтирипшығармаслығынын нәзерде тутады 13.
Юридикалық шахсларды жынаятлы жуўапкерликке тартыў ҳәм оларға жазалаў санкциясын қөллаў мүмкинлиги Римде өткен VI Халық аралық конгрессда (1953- жыл ), Афинадаги VII Халық аралық конгрессда (1957-жыл ), жынаят ҳуқықының халық аралық Ассотсиатсиясининг ХII конгрессида (1979 -жыл ) талқылаў етилип келинген14.
1978-жыл жынаят ҳуқықы бойынша Европа комитети “Жынаят хуқуқининг әтирап -орталықты қорғаўға қосқан үлеси туўрысында”ги №77 резолютсиясини қабыл еткен.
Комитет тәбияатқа келтирилген зәлел ушын жынаятлы жуўапкерлик принципин, атап айтқанда мәмлекет ҳәм меншикли сектор дағы юридикалық шахсларды жуўапкерликке тартыў көзқарасынан қайта көрип шығыўды усыныс етеди.
1985 жыл бул усыныс айыпкерлик менен гүрес ҳәм ҳуқықбузувшилар менен мунасәбет бойынша БМТнинг 7 конгрессида тастыйықланған 15.
Бүгинги күнде бәринен бурын, бәсекичиликни ҳүждан менен еркин раўажландырыў, әтирап -орталықтан пайдаланыў, ден саўлықты сақлаў, мийнеттиң техникалық қаўипсизлиги ҳәм транспорт дағы қаўипсизликти ҳуқықый қорғаўды күшейтиў зәрүрлигидан келип шығып, Европаның айырым мәмлекетлеринде (Англия, Франтсия, АҚШнинг айырым штатларында ) юридикалық адамлардың жынаятлы жуўапкерликке тартыў институты енгизилген.
Биз юридикалық шахсларды жуўапкерликке тартыў машқаласы мененшуғылланған илимпазларының пикирлери, халық аралық резолютсияларда көрсетилген усыныслар, сырт ел тәжирийбесин үйренген ҳалда, юридикалық адамлардың да жынаят субъекти ретинде жуўапкерликке тартылыўы керек,-деген пикир билдиремиз.
Бизиң пикиримизча, жынаят ҳуқықы принциплерине жаңаша көз менен қараў заман талабы ҳәм мәмлекетимизде жеке меншик институтының раўажланыўы жынаят ҳуқықы принциплериниң заманге келисиўин талап етеди.
Базар економикасы шараятларында юридикалық шахслар тийкарғы ҳәрекет етиўши субъектлер есапланады. Олар тәрепинен келтирилетуғын зәлел (әсиресе,екология саласында ) физикалық шахс тәрепинен келтирилетуғын зәлелге салыстырғанда бир неше мәрте социал қәуипли есапланады. Олар ушын пуқаралық - ҳуқықый тәртипте белгиленетуғын жуўапкерлик, әмелге асырылған социал қәуипли ҳәрекет(ҳәрекецизлик) дәрежесине уйқас емес. Соның менен бирге, бүгинги күнде әтирап -орталықты қорғаў улыўмадунялық дәрежеге көтерилген, әтирап -орталыққа келтирилген унамсыз антропоген тәсир өз шегарасына жеткенде, тәбийий - орталықтың деградатсияси қайта тикленбейтуғын дәрежеде болып қалады. Усының себепинен юридикалық адамлардың екология саласындағы жынаятлар ушын жуўапкерлиги мәселеси жынаят ҳуқықында унамлы өз шешимин табыўы керек.
Суў ҳәуизлери ҳәм ҳаўаны патаслантиргани, радиатсиялық қаўипсизлик қағыйдаларын бузғанлық ушын юридикалық шахсларды жынаятлы жуўапкерликке тартыў мәселеси П. В. Повелитсина тәрепинен усыныс етилген еди16.
Бул пикир екология саласындағы жынаятлар бойынша изертлеўлер алып барған айырым илимпазлар тәрепинен қоллап -қуўатланды 17.
Пикиримизча, юридикалық шахслар жер, суў, атмосфера ҳаўасын патаслантиргани (ЖК 196 статясы ) ушынғана емес, бәлки оның айбы нәтийжесинде әтирап -орталықтың патасланыўы әқибетинде пайда болатуғын екология саласындағы барлық жынаятлар ушын да жуўапкерлик белгилениўи керек.
Екология саласындағы жынаятлар ушын юридикалық шахсларды жуўапкерликке тартыў зәрүрияты пүткил Дүня бойынша ықлым өзгерислери ҳәм ҳаўаның глобал қызыўы, азан қатламының жуқалашуви, суў ресурслариниң таңсықлығы, бизиң тапмыз ушын тән болған Арал теңизиниң қуриб кетиўинен пайда болған салмақли екологиялық жағдай мәселелеринен келип шығады. Бундай ҳалда әтирап -орталықты патаслантыратуғын факторлардың 18 мүмкиншилиги барынша әтирап -орталыққа тәсирин кемейтиў, оны патаслантиришнинг алдын алыўға итибар және де күшайтирилиуи керек.
Екология саласындағы жынаятларда, көпшилик жағдайларда әтирап -орталықтың патасланыўы ўаизикалық шахстың айбынан қарамастан келип шығады. Әмелиятда әтирап -орталыққа келтирилген зәлел ушын юридикалық адамлардың жуўапкерлиги эканомикалиқ суди тәрепинен пуқаралық -ҳуқықый тәртипте көриледи.
Булманда жынаят -ҳуқықый ҳәм пуқаралық -ҳуқықый тәртипте юридикалық адамлардың жуўапкершилигин ажыратып көрсетиў зәрүрлиги келип шығады. Бул парқ төмендегилерден ибарат есапланади:
Бириншиден, жынаят -ҳуқықый жуўапкерлик әтирап -орталықты қәуипсизлик етиўге қарсы әмелге асырылған ҳәрекет (ҳәрекецизлик) ушын белгиленеди.
Пуқаралық -ҳуқықый жуўапкерлик болса, тәбияат объектлерине мүлкшилик характер деги зәлел келтирилгенде белгиленеди;
Екиншиден, жынаятлы жуўапкерликтеги социал қәуипли ҳәрекеттиң(ҳарактсизлик) баҳаланыў дәрежеси басқаша болады : хожалық ҳуқықбузарлиги ретинде емес, бәлки, инсан соғлигига ҳәм тири ресурсларға (фауна ҳәм ўалора ) тәбияатқа қарсы социал қәуипли ҳәрекет (ҳәрекетсзлик) ретинде баҳаланады ;
Үшиншиден, пуқаралық -ҳуқықый тәртипте заранинг ундирилиши әлбетте пул формасында болыўлықты талап етеди. Әтирап -орталыққа келтирилген зәлел әқибети даров ҳәм анық көзге көринбейди, оны пул ўаормасында баҳалаў мәлим дәрежеде қыйыншылық туўдырады. Бундай жағдайларда юридикалық шахсларды жуўапкерликке тартмаслик (жеткиликли дәрежеде жуўапкерлик белгилемаслик) еңәўеле әтирап -орталық патасланишининг даўам етиўине алып келсе, басқа тәрепден “юридикалық шахслар ушын жуўапкерлик жоқ” деген түсиниктиң келип шығыўына тийкар жаратады.
Жынаят кодексинде юридикалық шахслар ушын жуўапкерликтиң белгилениў тәртиби мәселесине келсек, нәзеримизде буған байланыслы сырт ел тәжирийбесин үйренип салыстырыўий анализ қылыў керек болып табылады.
Мысалы, 1 март 1994 жыл нызамлы күшке кирген Франтсия Жынаят кодексинде ўаизикалық ҳәм юридикалық шахслар ушын тайынланыўы мүмкин болған жаза түрлери бир-биринен бөлек белгиленген. Йуридикалық шахс жуўапкерлиги, айыплы болған компания басшысын жуўапкерликтен азат етпейди19. Франтсия ЖК 131-37-131-39 елементлары бойынша, юридикалық шахсларға салыстырғанда жәрийма жазасы қолланыўы мүмкин. Соның менен бирге, кодексда юридикалық шахсты қандай да бир ҳуқықынан жуда ететуғын 9 түрдеги жаза көрсетилген.
АҚШнинг Ңю-Ёрк штатының Жынаят кодексинде 20. 20 Корпоратсияларнинг жынаятлы жуўапкерлиги ҳәм 20. 80 Корпоратсия ушын белгиленетуғын жәрийма ўаизикалық шахслар ушын тайынланатуғын жазалардан бөлек белгиленген. Кодексда юридикалық шахсқа белгиленетуғын жуўапкерлик физикалық адамлардың жуўапкершилигин бийкар қиламайди20.
Егерде, нызам шығарыўшы юридикалық шахсты жынаят субъекти ретинде тән алатуғын болса, нәзеримизде оларың жуўапкерлиги мәселеси Жынаят кодексиниң Улыўма бөлегинде ўаизикалық шахслардан бөлек, арнаўлы статяларда нәзерде тутылмақтасы керек. Юридикалық шахсларға салыстырғанда қойындағы жазаларды қөллаў мүмкин: жәрийма (тийкарғы ҳәм қосымша жаза ретинде); юридикалық шахсларды өним өндирисин қадаған етиў (мүддети белгиленген ҳалда ); юридикалық шахсты тугатмоқ (юридикалық шахстың қаўипсизлиги әтирап -орталыққа қәуип туўдыратуғын болса ҳәм бул кемшиликти жөнге салыў қылыў илажлары қалмаған болса ).
Сондай екен, жоқарыда айтылғанлардан келип шығып, бизиң пикиримизча, юридикалық шахслар әмелге асырылған социал қәуипли ҳәрекет (ҳәрекецизлик) лари ушын, ең әўеле екологияға жеткезген зәлели ушын жынаятлы жуўапкерликке тартылыўы керек.