Til va madaniyat

10
Muhterem SAYGIN

---

1.3. Zehirlenme.
Zehirlenmenin en bariz belirtileri terleme ve ateştir. Zehirle-
nen kişilerde, zehir vücuda yayıldıkça zehrin niteliğine göre terleme, 
bilinç kaybı ve titreme gibi durumlar ortaya çıkar. Aşağıdaki beyitte, 
ayrılık zehir olarak tasavvur edilmiştir. Ayrılık acısı çeken âşık; 
sevgilinin aşkını terk edeyim, demiştir. Bu ifade, normal şartlarda 
âşığın söyleyeceği sözler değildir. Bu durum, ölümcül hastaların 
sayıklamasına benzetilmiştir:
Zehr-i hecr içkeli dir min ki kılay ‘ışkın terk 
Aytkan dik kişi mühlik maraz içre hezeyân (G. 489/2).
(Ayrılık zehrini içtiğimden beri ölümcül hastanın sayıklaması 
gibi onun aşkını terk edeyim, derim).
Divanda ayrılık zehir, sevgiliye kavuşma deva olarak tasavvur 
edilmiştir. Çoğu kez bu iki tasavvur aynı beyit içinde tezat oluştura-
cak şekilde kullanılmıştır. Aşağıdaki beyitte; gönle (âşık) kavuşma 
şarabı istememesi gerektiği nasihat edilmiş, kavuşma şarabının ay-
rılık zehri ile karıştırıldığı ifade edilmiştir:
Mey-i vasl isteme köp ay köŋül kim
İrür ol zehr-i hicrân birle memzûc (G. 99/8).
(Ey gönül! Kavuşma meyini çok isteme. O ayrılık zehriyle 
karıştırılmıştır).
Aşağıdaki beyitte ayrılık zehri, âşığa susuzluk hissi veren at-
eşli bir hastalık olarak tasavvur edilmiştir:
Sâf vaslı bolmasa ger barça zehr-i hecridür 
Sâkiyâ bir cür’a tut kim aldı cânımnı ‘ataş (G. 267/3).
(Sevgiliye halis kavuşma arzusu olmasa hep ayrılık zehridir. 
Ey saki! Bir kadeh tut susuzluk canımı aldı).
Divanda adı zikredilen zehir türlerinden birisi de helâhil 
(boğanotu) zehridir. Aşağıdaki beyitte âşık, feleğin ters dönmüş 
tasının (talihsizliğini bu şekilde ifade etmiştir) vücudunda kan 
oluşturduğunu söyleyerek, sakiden şarabına helâhil zehri koy-
masını istemiştir. Âşığın talihsizliğine boğanotu zehri, tiryak olarak 
düşünülmüştür:
Câmıma her devr koy sâkî helâhil zehri kim
Teh-be-teh kan dur içim tâs-ı nigûn devrânıdın (G. 500/6).
(Ey saki! Her devirde kadehime boğanotu zehri koy. Feleğin 
uğursuz tasından baştanbaşa içim hep kandır). 
Bazı beyitlerde âşık, Mesih olarak düşünülen sevgilinin ken-
11
Ali Şîr Nevâyî’nin Garâibü’s-Sigar Adli Divaninda Tababet ve Halk Hekimliği

---

disini dirilteceğini düşündüğünden şerbetine zehr-i kâtil ezilmesini 
istemiştir:
Hâsli’llâh şerbetimni zehr-i kâtil birle iz
Çün iş andın ötti kim kilgey Mesihim ay tabîb (G. 53/5).
(Ey doktor! Şerbetime özellikle öldürücü zehir ezip karıştır. 
Bu iş seni aştı, Mesih gibi olan sevgilim gelecek).
Zehrin panzehrine tiryak, denir. Zehir ve tiryak bu münase-
betle birlikte zikredilmiştir. Aşağıdaki beyitte gam çekmek, âşığın 
zehrinin tiryakı olarak düşünülmüştür:
Gam öltürür mini koy pend ü bir kadeh bir kim
Kılur bu zehrini tiryâk def’ yok afyôn (G. 511/9).
(Beni gam öldürür, nasihati bırak, kadeh ver. Bu zehrin tir-
yakı, ona afyon koymaktır).