Tilshunoslik asoslari
Download 2.59 Mb. Pdf ko'rish
|
Tilshunoslik asoslari (O\'lmas Sharipova, Ibrohim Yo\'ldoshev)
b i (tig ) ch
(otdan fe ’l yasovchi affiks) - bich, bichm oq b o ‘lib, keyinchalik bichm oq fe’lining o 'zag i bich g a so 'z yasovchi - ak affiksining q o ’shilishi tufayli bichaq s o ‘zi yasalgan. K eyinchalik, h ar bir til o ‘z oldiga fonetik o 'z g a rtib o lg an d eb aytish m um kin . Buni tu b an d ag i form ula bilan izohlash m um kin: bi-hch > bich + ak > bichak - pichoq, pishaq». Bizningcha, ik k in c h i fikr tarixiy h a q iq a tg a yaqinroq. «K iyim -kechakning taxliti, fasoni, bichim i»ni anglatuvchi bichiq term ini ham a y n i sh u shaklda, y a ’n i «bich» fe ’liga ~(i)q qo 'sh im ch asin i q o 's h is h orqali yasalgan: bich+ iq = bichiq. Professor A K .B o ro v k o v ham bitik leksem asining «yozuv, xat» m a ’nolarida k e lish in i va uni u y g 'u rc h a arxaik so‘z sifatida izohlaydi. Demak, bitik - bitig term in i etim ologiyasi h a q id a turlicha q arash lar mavjud. Shu o 'rin d a y an a bir tax m in ham tug'iladi: qadim da, xususan, o 'rx u n -y e n ise y b itiklari to sh la rg a keskir www.ziyouz.com kutubxonasi q u ro lia r yo rd am id a o 'y ib yozilgani m a’lum. Shunga k o 'ra asli turkiy s o ‘z b o'Igan «bi» o t shakiining qadim gi tu rk iy tilda pichoq, iig', keskir asbob, quiol m a’nolarini anglatganini in o b atg a o ig a n holda «bit» f e ’lining asli turkiy «bi» otiga «t» o td an fe ’l yasovchi aífiks q o 'sh ilish i natijasida yasalgan so'z siíatid a q a b u l qilishim iz m um kin. T urkiy tillarda fe ’l asosga - q¡- k H - g ! -g affiksi q o 'sh ilish i natijasida ish-harakatn in g natijasini yoki fe ’ldan an g lash ilg an harakat jarayoni bilan b o g 'liq b o 'Ig a n narsa, p red m e tla m in g nom ini ang latuv chi ot yasalishi m ayjud holat. B un d a u shbu affiks «undosh bilan tu g ag an fe ’llarga q o 'sh ilg a n d a affiks oldidan unli orttiriladi: bhich+aq, qorq+ ug\ sa t+ b iq (sat-hig'J kabi» yoki qaym oq -> qayiq, bo'g'm oq —> b o ‘g ‘iq, to'sham oq -+ to'shak, elam oq -> elak v a h.z.. Bu esa, o ‘z navb atid a, bitik ~ bitig leksem asining, pichoq so 'z i singari, turkiy «bi» bilan b o g 'lag a n holda, qadim gi tu rk iy tild a bi + t + (i)k sh a k lid a yasalgan b o 'lish i m um kin deg an y a n a b ir xulosaga k elishim izga asos b o 'la oladi. K o‘rib o ’tilganidek, etim o io gik tahlillar m urakkab b o ’lishi bilan b irg a aniqlikni ham talab etadi. LEKSIKOGRAFIYA Leksikografiya tilsh u n o slik ning bir qism i b o ‘lib, m a ’lum b ir tilg a xos so'zlarni to 'p la s h , u la m i m uayyan b ir sistem aga solish v a Iu g ‘at tarzida n a s h r etish haqidagi ham d a lu g 'a t va u n in g tuzilishi, lu g 'a t turlari to 'g 'risid ag i bo'lim idir. L eksikografiyaning vazifasi ju d a k en g b o iib , u q an d a y lu g 'a t tu zish talab-ehtiyojlariga javob berishi lozimligini ham o'z ich ig a oladi. Shuni aytib o 'tis h kerakki, kishilarning yodda tu tib q o lish qobilyati n a q a d a r kuchli bo'lm asin, bir tildagi b a rc h a so 'zlam i, u lam in g xilm a-xil m a ’nolarini esda saqlash n ih o y a td a qiyin va m um kin ham emas. Shuning u c h u n ham kish ilarn in g m adaniy h a y o tid a turli xildagi lu g 'a tla m in g ah am iy ati ju d a kattadir. K ishilarning ana shu n d ay m adaniy eh tiy o jlarin i qondirish u c h u n turli xildagi lu g 'a tla r tuzilgan va hozir h am tuzilm oqda. H ozirgi k u n d a ikki tillik taijim a www.ziyouz.com kutubxonasi lug'ati, k o 'p tillik tarjim a lu g 'ati, izo hli lu g ‘at, ikki tillik defferentsial lu g 'a t, term inologik lu g 'a t, tarixiy lu g 'at, etim ologik lu g 'at, c h e t tillardan k lrg a n so 'z la rn in g lug'ati, dialektologik lu g 'a t, frazeologik lu g 'a t, idiom atik so ’zlar lug'ati, orfografik lu g 'a t va e n tsik lo p e d ik lu g ’atlar kishilam ing m adan iy ehtiyojini q o n d iris h uchun xizm at qilm oqda, S o'zlarning m a ’lum m aqsad bilan to 'p la n g a n , tartibga solingan kito b yoki b o sh q a sh ak ld ag i to 'p la m i lu g 'a t deyiladi, L ug'atlar turli m aq sad lard a tuziladi. S hu sa b ab li uning turlari ham k o 'p . L u g 'a tla r tildagi so'zlarni, iboralar, m aqol va m atallar va tu rli nom larni m a’lum ta rtib d a o ‘z ichiga olgan kitoblardir. B u nd ay lu g 'a tla r o 'tm is h d a qo 'ly o zm a shaklida ham bo 'lg an . Leksikografiyaning vazifa d o ira sig a quyidagilar kiradi: a) lu g 'a t tuzish prinsiplari va m eto d ik a sin i ishlab chiqish; b) lu g 'a t tiplari v a turlarini aniqlasb; vj lu g 'atsh u n o sla rain g ishini tashkil qilish; g) lu g 'a t tuzish u ch u n asos b o 'la d ig a n k a rto tek a fondini yaratish; d) lu g 'atch ilik tarixini o'rganish; e) lu g 'a t tuzish b ilan shug'ullanish. L ug'atlar q o 'lla n g a n m aq sad g a k o 'r a d astlab ikki tip g a bo'linadi: 1 . Q om usiy (ensiklopedik) lu g 'a tla r 2. Lisoniy (lingvistik) lu g 'atlar Q om usiy lu g 'a tla rd a tabiat v a ja m iy a td a g i narsa-hodisalar, tarixiy voqea jarayonlar, b u yu k sh ax slar, ilm -fandagi nashriyotlar, b u y u k nomlar, davlatlar, sh a h arlar h aq id ag i m a'lum ot beriladi. Demak, bu tip d agi lu g 'a tla r d a asosiy e ’tibor tildagi so 'zlarg a em as, balki shu so 'z la r y o k i so 'z birikm alari vositasida n o m lan gan hodisalarga qaratilad i. Q om usiy lu g 'a tla r o 'z navbatida ikki tu rg a bo'linadi: a) universal qom uslar. B u nd ay lu g 'a tla rd a ishlab chiqarishning, fan, adabiyot, tabiat, ja m iy a t va hokazolarning b archasiga o id rnuxim tushunchalar, p re d m e tla r, hodisalar v a shu sohalarda tan ilg a n b uyu k (arboblari, q ah ram onlar) shaxslar, olimlar, ixtirochilar, yozuvchilar, sh o irlar, davlat arboblari, qahram onlar, s a n ’atk o rlar haqida m a ’lu m o t beriladi; www.ziyouz.com kutubxonasi b) so ha qom uslari. Bunday q om uslarda faqat bir sohaga oid m ateriallar b erilad i. Lisoniy lu g 'a tla rd a so 'z m a’nolari, imlosi, talafíuzi, iboralar, xalq m aqollari, xullas, til birikm alariga oid m a'lum otlar beriladi. Demak liso n iy lu g 'a tla rd a til va n u tq birikmalari, til kategoriyalari h a q id a m a'lu m ot berish m aqsad qilinadi. Lisoniy lu g 'atlar h am d a s tla b ikki turga bo'linadi: a) urn um iy lu g 'atlar. Umumtil birliklari, ularning raa’nolari va q o 'lla n ish x u su siy atlari izohlanadi; b) x u s u s iy (maxsus) lug'atlar. T ilning lu g 'a t boyligidagi birliklar m a ’lu m sohalar b o 'y ich a y o k i shu tildagi m a’lum m ikrosistem alar, g u ru h la r b o 'y ich a tanlab izohlanadi. Shu sababli ular ta ijim a lu g 'a tla ri d eb ham yuritiladi. T aijim a lu g 'a tla r. Bir tilning y a ’ni taijim a qilinayotgan tilning lu g 'a v iy birlig ig a boshqa tiln in g m a ’n o jih atd an to 'g 'ri keladigan ek v iv alen ti beriladi, o 'z g a tilning lug'aviy birligi tarjim a etiladi, tavsiflanadi. B unday lu g 'a tla rd a bosh qa bir tildagi so 'z la r o n a tiliga y oki ona tiíid ag i so 'zlar biror boshqa tilga tarjim a q ilin ad i. Taijim a lu g 'atlarid a b ir tildan ikkinchi tilga tarjim a q ilin g a n d a m a’no jih a td a n bir-biriga y aqin sinonim lar a w a l, m a ’n o jih atd an b ir-b irid an uzoqroq sinonim lar keyin beriladi. T arjim a lug 'atlarin in g ik k i tipi bor: 1. O 'z g a tild a n o ‘z tilga tarjim a lug'atlari. 2. O 'z tild a n o 'z g a tilga tarjim a lug'atlari. Izohli lu g 'a t. Vazifasi so 'zlam i to 'p lab , ularning b arch a Download 2.59 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling