Tilshunoslik asoslari

«bitm ek» (bitmoq)
fe ’li an g latg an m a ’n olam in g 
b a ’zilari 
o 'z b e k c h a d a g i 
«bitm oq»
fe’li ifodalagan m a ’nolarga 
a n c h a yaqin. M asalan: 
«b itm ek:
1. 
Tamom bo'lmoq, so'nggiga, 
oxiriga yetm oq.
2. 
Barham topinoq, y o ‘q bo'lmoq.
3. 
O sib 
unmoq, hosil bermoq, yetish m o q
>. Ushbu holatlar turk tilidagi 
«b itm ek»
fe ’lining 
yozm oq
m a ’nosida um um an qo'llanm agan - 
ligini, bu esa, E.Polivanov fikrining to ‘g ‘ri ek anlig ini asoslaydi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

E.Polivanov y a n a bir g'oyani ilgari su rad ik i, u n g a k o 'ra tu rk iy
tildagi 
p it
so 'z id a azaliy 
«t»
to v u sh i sa q la n ib qolgan, m o 'g 'u l 
tilida esa, tab iiy shakldagi evolyutsiya n atijasid a o'zg arish s o d ir 
bo'lg an, y a ’n i 
bitik > bicik.
E.Polivanov o ‘z asarida G. fon d e r
G abelens fikrining tasdig'i sifatida yozadi: 
bitik
-
biôik
u c h u n
boshqa etim o lo g ik holatni ham k o 'r s a tis h m umkin: y u n o n c h a
«Pittahioy»
fon etik nuqtayi n a z a rd a n
tu rk iy tildagi 
b itik  
leksem asining tovush tarkibi bilan m o s keladi. 
«P»
o 'rn ig a
«b» 
tovushining alm asbuvi qadim gi tu rk iy til u c h u n xos holatdir, 
«a» 
o 'm id a
«i»
n in g bo'lishi 
sin g a rm o n iz m
ta ’sirida 
o ld in g i 
b o ‘g ‘indagi 
ai»
bilan bog'liqdir. S h u n in g d e k , yapon e tim o lo g lari 
qadim gi y ap o n tilidagi 
«fude» (yo zu v mo'yqalcuni)
s o 'z in in g
ildizlarini u sh b u xitoycha 
p it
s o 'z ig a b o rib taqalishi h a q id a g i 
ehtim olni ilgari surishgan».
T arixdan y ax sh i m a’lumki, q a d im d a tu rk la r yashash jo y la ri 
va hayotiy jih a td a n xitoyliklar b ila n y a q in aloqada b o 'lg a n la r. 
Shu sababli u lar h a r ikkisi ham b ir-b irla rid a n turli jih a tla rd a n
ta ’sirlanganlar. C h u n k i o'zaro q o 's h n i v a tu rli siyosiy tu z u m la r 
taqozosi b ilan asrlar davom ida b irg a y a sh ab kelgan x a lq la r 
m adaniyati, k o 'p hollarda, 
b ir-b irig a o ‘z ta ’sirini o 'tk a z ib
kelgan. T o 'n y u q u q bitigtoshidagi m a tn d a n ham an g lash ilad ik i, 
turk x oq on lig inin g Xitoy davlati b ila n aloqalari ju d a y a q in
bo'lgan. Ba’zi davrlarda u n g a b o g 'liq ham b o 'lib q o lg an . 
U shbuning ta sd ig 'in i quyidagi s a trla r o rq ali ham k o 'rish im iz
mumkin: «(1) Bilga T o'n yuquq b a n ôzun T a b g 'a c h a lin g a
q u lu n tu m . T u ruk bodun T a b g 'a c h q a k o ru r arti. Ya’ni: 
Bilga 
To'nyuquq m en o'zim Tabçfach daviatida tarbiyalandim. Turk 
xaîqi Tabg‘achga qarar edi.
(2) T u rk b o d u n q a n u n bolm aybin 
T ab g 'ach d a a d r u ltu , qanlantu, q a n u n q o d u p T a b g 'a c h q a y a n a
ichikdi. T angri ancha tamish arinch : q a n bartim . Ya’ni: 
Turk 
xalqi xo n i bilan b o ‘lmayin, Tabg'achdan ayrildi. X onlik b o ‘ldi. 
X onini qo'yib, yana Tabg'achga q o 'sh ild i (taslim bo'ldi). Tangri 
shunday degan shekilli: Kon berdim».
U shbu m atnga b e rilg a n
izohda yozilishicha, 
«To'nyuquq tu rk zodagoniarning Tabg'ach 
(Xitoy) im peratori saroyida garov sifatida ushîab tunïgan 
o 4g ‘illaridan biri ed i Bunday kishilarga ular xitoycha nom berib, 
xitoycha o ‘qitar va xitoyparastlik ruhida tarbiya berishar ed i
». 
Demak, tu rk va xitoy xalqlarining b ir-b irig a yaqinligi h a r ik k i 
tilda ham o ‘z aksini topgan. B u n d a y tarixiy vaziyatlar k o 'p
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

hollarda m o 'g 'u lc h a , u orqali esa, xitoycha so 'z la m in g turkiy 
tillarga o 'zlashishiga zam in yaratgan. Bu esa, 
«biti»n
ing turkiy 
(o'zbek) til(i)ga x lto y c h a d a n m o 'g 'u l tili v ositasida o'zlashgan, 
d eg an
fikm ing 
tu g 'ilis h ig a
muayyan sh art-sh aro it yaratadi. 
Lekin 
biz 
ak sariy at 
h ollarda 
turk iy
tillarg a 
o 'zlashgan 
m o 'g 'u lc h a so 'zlar h a q id a k o 'p ro q gapiramiz, lek in buning aksi, 
y a ’ni bu xalqlar o 'rta s id a g i tarixiy yaq in lik tu rk iy so'zlarning 
m o 'g 'u l va xitoy tilla rig a o'zlashishiga h am zam in hozirlagan 
b o 'lish i tabiiyligini n a z a rd a n qochiramiz. A lbatta, bu bilan biz 
m uayyan tarixiy v a z iy a tla rd a turkiy tillarga k irg a n m o 'g 'u lc h a
elem en tlam i in k o r e tm o q c h i emasmiz. U m um an, har bir til 
o'zin in g k o 'p a srlik tarixiy taraqqiyoti davom ida qaysidir 
d arajad a o 'zg a tilla r t a ’siriga tushadi. C h u n k i m uayyan bir til 
sohibi bo'lm ish 
x a lq
b o sh q a xalqlard an b u tu n lay ajralgan 
h old a yashay olm aydi. X alqlar o 'rtasid a tu rli davrlarda turli 
k o ’rinishdagi alo q alar, xususan, iqtisodiy, siyosiy, m adaniy 
aloqalar, o'zaro d o 's tlik , yaxshi q o 'shnichilik k ab i m unosabatlar 
m avjud bo'Iib k e lg a n . D unyoning barcha xalqlari o 'rtasid ag i 
b u n d a y m u n o sabatlar tild a u yoki bu k o 'rin ish d ag i o'z izlarini 
qoldiradi. Ayni s h u n d a y holatiaini tarixan yaqin yashagan 
qadim gi turk, m o 'g 'u l v a xitoy xalqlarining tillarida ham to 'liq
kuzatish mumkin,
XII—
XIII asrlard a «