Tilshunoslik asoslari
Download 2.59 Mb. Pdf ko'rish
|
Tilshunoslik asoslari (O\'lmas Sharipova, Ibrohim Yo\'ldoshev)
|
Ухо -
уши, д р уг - друзья ; Rus tilida íleksiya hodisasi tu ía y li bilta q o 's h im c h a b ir nech a g ram m atik m a’no bildirishi m u m k in . M asalan: У ко лхо за х dagi - ax q o'shim chasi ko'plik so n v a predlojniy p a d e jin i iíodalab keladi. Flektiv tillarda s o 'z la m in g o 'zag i q o 'sh im c h a la rsiz yakk a h old a ishlatilm aydi, S o'zning tub m a’nosi o 'z a k yoki negiz o rq ali ifodalanadi. Tub negiz, yasam a negiz b o 'la d i. So'zlar m a ’n o d o s h qism larga bo'linadi: ish + chi+lar. U lar m orfem a deb ata lad i, o 'z a k k a nisbatan o 'm ig a qarab q o 'sh im c h a la r affikslar, suffikslar, prefikslar, postfikslar, infikslarga bo'linadi, So'z yasovchi va shakl y aso v ch i affikslar s o 'z n in g leksik m a’nosi bilan bog'liqdir. Bu hodisa le k sik a bilan m orfologiyaning bir-biriga b o g 'liq ekanini isbotlaydi. www.ziyouz.com kutubxonasi SO ‘Z TLRKUMLARI H a r b ir tilda so 'z la r turk um larg a ajratiladi. Bunda h a r xil p rin sip la rg a asoslaniladi. B a’zan leksik m a’noni asosiy yetakchi b e lg i qilib oladilar, b a ’zan m orfologiyani y e ta k c h i belgi qilib oladi. M asalan; tu rkum ga a jra tish d a rus tilida so 'zn in g m orfologik b e lg ila ri hal qiluvchi rol o 'y nay d i, xitoy tilida esa leksik m a'no, sin ta k tik belgisi va g a p d a s o ‘z tartibi eng asosiy prinsip qilib olinadi. T u rk iy tillarda m orfo lo g ik belgi, ayniqsa, so 'zn in g leksik m a ’n o va sintaktik x u su siy a ti asos qilib olinadi. H a r b ir tild a so 'z tu rk u m lari til bilan b ir xil v a q td a paydo b o 'lis h i sh art emas, h a r b ir tild a so 'z turkum larining soni har xil: rus tilid a 10 ta, o 'z b e k tilid a 11 ta, ingliz tilida 9 ta, u y g 'u r tilida 8 ta. O t e n g qadim gi s o ‘z turkum i. U ning en g asosiy belgisi k e lish ik la r bilan tu rlanishid ir. Ba’zi tillarda o t turlanm aydi, k o 'm a k c h íla r y ordam ida y o k i s o ‘zlar orqali bog 'lanad i. S ifatlai b a ’zi tillard a le k s ik m a’uosi va g apd agi vaziíasi bilan ajralib turadi. Sifatlar asliy v a nLsbiy bo'ladi. S o ‘z turkum lari ikki k a tta g u ru h g a b o ‘linadi: m ustaqil so ‘zlar va y o rd am c h i so'zlar. M u sta q il so‘z turkum lari quyidagilar: ot, siíat, son, olmosh, ravish, fe ’i. Yordamchi so 'z turkum lari q u y id ag ilar: ko 'm akch i, bog 'lov chi, yuklama. www.ziyouz.com kutubxonasi Sintaksis so'z birikm alarini, g ap qurilishi v a gram m atik xususiyatlarini, gap turlarini, g a p bo'laklarini, b u b o 'ia k la m in g o ’zaro birikish y o'llarini o 'rg an a d i. N u tq n in g asosiy b o 'íag i - gapdir. G ram m atik g o n u n - qoidalarg a asoslangan, g ram m atik jih a td a n sh a k lla n g an , oh angiy tugallikk a ega b o 'lg a n va n isb iy tu g allan g an fikrni bildirgan s o ‘zlar yoki so ‘z gap bo'ladi. M a 'n o va gram m atik jih a td a n o 'zaro b o g 'la n g a n ikki va und an ortiq m ustaqil so 'zlar s o ‘z birikm asi deyiladi. So'z birikm alari bir - b in bilan m oslashuv, b o sh q a ru v va bitishuv yo'Ii bilan bog 'lan adi. M oslashuv. Tobe so ‘z h o kim so 'z sh a k lig a m o s keladi. M asalan: больш ой бассейн, больш ая река, tala b a o 'q iy d i. Boshqaruv. Tobe so 'z h ok im so ‘z talab q ilg a n gram m atik sh ak ln i oiadi. M asalan: встретил брата, читаю кн и гу, s h e ’rni yod oldim , stolni surib qo'y. Bitishuv. So'zlar hech q a n d a y q o 'sh im c h a v a yord am ch i so'zlarsiz birikib keladi. Ravish 4-fe'l, sifat + ot. M asalan: k o 'p terdi, o q gul. G ap kishi fikrini shakllantirishda, ifoda qilishda, b o sh q a la rg a bildirishda, um um iy fikr alm ash in u v d a asosiy v ositadir. Gap faqat m uhokam ani bildirm asdan, istak.buyruq, s o 'ro q kabi fikrlam i ham ifodalab keladi. G aplar ifoda e tg a n m aq sad ig a k o 'ra bir necha turga b o 'linad i; darak, so 'ro q , undov, buyruq gaplar. G aplar tuzilishiga k o 'ra sod d a va q o 'sh m a g a p bo 'lad i. S o d da gap. O 'z tarkib id a b irg in a p red ik a tiv b irlik k a ega b o 'lg an , m a ’lum fikr ifodalay o ladigan, g ram m atik v a inton asion jih a td a n shakllangan sin tak tik birlik so d d a g ap d ir. S o d d a gaplar bir tarkibli va ikki tarkibli b o 'lad i. Faqat yo eg a, y o k esim dan iborat b o 'lsa bir tarkibli gap, h am ega, ham k e sim g a e g a gap lar ikki tarkibli gaplar deb a ta lad i v a u lar y ig 'iq , y o y iq g ap larg a b o 'linadi. Faqat eg a yoki k esim d an iborat b o 'lsa , y ig 'iq gap: ega, kesim va ikkinchi darajali b o 'la k la rd a n tash k il to p sa, yoyiq g ap deyiladi. Q o 'sh m a gap. Ikki yoki u n d a n o rtiq p re d ik a tiv birlikning intonatsiya va m azm un jih a tid a n bir b u tu n lik h o sil etishi bilan yuzag a keluvchi gap q o 's h m a g ap deyiladi. Q o 's h m a g aplar b o g 'la n g a n va ergashgan b o 'lis h i m um kin. B o g 'la n g a n q o 'sh m a www.ziyouz.com kutubxonasi g a p la rd a g i so d d a g a p la r te n g bog'lovchilar yordam ida b o g 'la n a d i. G aplar ten g a lo q a d o r b o'lad i. Q o 'sh m a g a p tarkibida so d d a g a p la r t o ‘la m ustaqillikni saqlam aydi. E rg a sh g a n q o 'sh m a g a p la rd a erg ash g ap bosh g ap n i izohlab keladi. U iar b ir- biriga e rg a sh bog'lanm alar, yordam chi so'zlar b ilan b o g ‘lanadi. E rgashgan q o 'sh m a gaplar b o sh g ap d an va e rg a sh g a p d a n iborat b o ‘ladi. E rgash g ap bosh g apni butu n ich a yoki b iro r b o 'lag in i izohlab keladi. SOTSIOLINGVISTIKA Til in so n hayotida n ih o y atd a m uhim rol o'y n ay d ig an hod isad ir. K ishining b u tu n h ay o ti til bilan b o g 'lan g a n bo ‘lib, til y o rd am id a kishilar o ‘zaro fik r alm ashish im koniyatiga e g a b o 'la d ila r. Shu bilan birga, in so n tili nihoyat darajada m urakkab, bir - b irig a qaram a - q arsh i b o 'lg an sifatlarni o 'zida m u jassam lash tirg an hodisadir. Til kishilik jam iyatida uzoq davom e tg a n tarixiy ta ra q q iy o t jarayonida yaratilgan barcha m ad an iy va ilmiy bo ylik lam i saqlayd ig an va avloddan - avlodga y e tk a z ib b e ra d ig an asosiy vosita b o 'lib xizmat qiladi. Tilning tabiati, m ohiyati, kishilik jam iyatida bajaradigan vazifasi, stru k tu ra si, til m exanizm ining ishlash prinsiplari kab i m uhim m asalalar ilm iy o 'rg an ish n i tala b qiladi. T ilsh u n o slik fanining tarixida tilning tabiati, ijtim oiy m o h iy ati k ab i eng m uhim m asalalarni o 'rg an ish d a turli nazariy alar v a oqim lar m av jud bo 'lg an . Jum ladan, m ashhur nem is olim i A vgust S hley x er nom i bilan b o g 'liq b o 'lg an “N a tu ra listik oqim ” tilni tirik organizm deb tu shungan. U o'zin in g “Darvin nazariyasi v a tilshunoslik” nom li asarida D arv inn in g jonivor va o'sim lik lam in g turlari haqidagi ta ’lim otini tilga h am tad b iq qilinishi k e ra k deb da'vo qilgan. Uning fikricha, tiln in g paydo bo'lish i, rivojlanishi va evolyusiyasi tabiat q o n u n la rig a b o 'y su n g a n h o ld a ro ‘y beradi: til tirik organizm kabi p a y d o bo 'ladi, rivojlanadi v a o'ladi. Ammo keyinchalik fan ta ra q q iy o ti tilning tabiati v a m ohiyati haqidagi A vgust Shleyxer n azariy asin in g n o to 'g 'ri ek an lig in i isbotladi. D em ak, til tabiiy v a b io lo g ik hodisa emas, tilning paydo b o 'lish i va rivojlanishi ta b ia t qonunlariga bo'ysunm aydi. www.ziyouz.com kutubxonasi Aksincha, til kishilarning m eh n a t fao liy ati jaray o n id a a lo q a qilish, fikr alm ashishga b o 'lg an eh tiy o jla rin i qondiruvchi v o sita sifatida p ay d o b o 'lg an . Tilning asosiy va m uhim x u su siy a ti sh u n d a n iboratki, til kishilik jam iyati tom onidan y a ra tilg a n b o 'lib , en g m uhim a lo q a vositasi sifatida xizm at qiladigan ijtim o iy hodisadir. Tilning ijtim oiy tabiati u n in g ay rim sh ax sda emas, b a lk i jam iyatda m avjudligini taqozo etad i. Til jam iyat to m o n id an yaratilgan b o 'lib , uning taqdiri h am jam iy at taqdiri b ila n cham barchas b og'liqdir. Til n asld an ~ naslga, avlodga o 'ta d ig a n irsiy h odisa em as, aksincha, til jam iyat taraqqiyotining niahsulidir. Bolanlng qaysi tilda so 'z la y boshlashi uni o ‘rab tu rg a n til m uh itiga b o g 'liq . M isol u chun, ingliz bolasi g o 'd a k lig id a n xitoyliklar o rasid a tarbiyalansa, u faqat xitoycha so 'zlab , o 'z o n a tilini bilm asligi m um kin. Am m o bolaning b io lo g ik belgilari: y u z tuzilishi, sochining rang i va hakozolar o 'z g a rm a g a n ho lda sa q la n ib qoladi. Tilning b o sh q a ijtimoiy h o d isa la rd a n ajralib tu ra d ig an e n g asosiy x ususiyatlari shundan ib o ratk i, til jam iyat faoliyatining barch a so halarig a xizmat qiladi. U k ish ilik jam iyatining tarix iy taraqqiyoti jaray o n id a yaratilgan k o n k re t - tarixiy n o rm a siiatida jam iyat a ’zolarining h a m m a sig a te n g xizm at q ila d ig a n asosiy vositadir. Shuning uchun h am til sinfiy x a rak terg a e g a emas. So'zlovchi insoniyat tom o n id an y a ra tilg a n til n o rm alarid an foydalanadi va ushb u tilning q o n u n -q o id a la rig a rioya qiladi. Shu bilan bir qato rd a, h ar bir so 'zlov ch i ayniqsa, adiblar, o lim lar o 'zlarining n u tq iaoliyati jara y o n id a tiln in g rivoji u c h u n o ‘z hissalarini q o 'sh adilar. Shunday qilib, til kishilik jam iy a ti tom onidan yaratilgan, unga xizm at q ila d ig a n va h a r d o im rivojlanib tu ra d ig an o'ziga xos ijtim oiy hodisadir. www.ziyouz.com kutubxonasi S intagm a term in i tilshunoslikda k o ‘p in ch a faqat sintaktik m a ’n o d a “ b ir- b ir id a n qisqa to ‘xtam orqali ajralib turadigan s e m a n tik - g ra m m a tik -in to n a tsio n b u tu n lik m a ’nosida qo 'llaniladi. Lekin ay rim tilshunoslar bu term inning doirasiga bir s o ‘z tarkibidagi q o 'sh im ch alam i, m oríem alam i ham kiritadilar. N u tq iy a lo q a n in g en g sodda, eng b o sh lang'ich shakli b o ‘lgan ikki b o 'la k n in g sintaktik m unosabati sintagm a deb ataladi. A .A R efo rm atsk iy ta’rificha, ikki b o 'lak d a n iborat birikm a sintagm adir, lek in b u nday birikm alardagi b o ‘laklarning m a ’lum b ir m u n o sa b a td a bo'lishi (bog'lanishi), ifodalangan m aq sad g a k o 'ra te n g bo'lm aydi. Sintagm a b o 'lak la ri shulardan iborat bo'lishi m um kin: birinchidan, biri ikkinchisini aniqlab kelish y o 'li b ilan b o g 'la n g a n ikki so ‘z: Download 2.59 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|