Tilshunoslik asoslari

m a ’nosi 

bilan 

yashash  jarayonida 

m a’lum 

qonuniyatlar  asosida  ro ‘y   beradi.  Shuning  uchun  ham  bu 

o'zgarish  m a’noning,  shu  bilan  birga  so'zning  yo'qolishiga  olib 

kelmaydi.

So'zning  yana  b ir  belgisi  uning  m a’lum  bir  m a’noga 

egaligidir.  So'zning  fonetik  shakli  uning  m a’nosini  yuzaga 

chiqaradi.  Boshqacha  aytganda,  tovush  yoki  tovushlar  majmuida 

m a ’lum  m a’no  yuzaga  kelsagina,  uni  so'z  deb  atash  mumkin. 

Affikslar  ham  m a’lum   tovush  qiyofasiga  va  m a’noga  ega  bo'lsa- 

da,  lekin  ulam ing  tovush  qiyofasi  m a’noni  yuzaga  chiqaruvchi 

emas.  Affiksga  xos  m a’no  u  qo'shiladigan  so'z  orqaligina  (shu 

so'z  doirasidagina)  yuzaga  chiqadi.  Bu  aytilgan  fikrlar  so'zning 

ikki  asosiy  xususiyatiga,  y a ’ni  tovush  va  m a’no  tomoniga  oiddir. 

Lekin  so'z  bundan  b o sh q a  yana  bir  qator  xususiyatlarga  egaki, 

xuddi  shu  xususiyatlari  tufayli  u  tilshunoslikning  turli  sohalari 

uchun  tekshirish  o b ’ekti  bo'ladi.

Inson  tili  tovush  tilidir.  Har  tilning  paydo  bo'lishidayoq  o‘z 

tovush  qiyofasiga  eg a  bo'Iishi  sababi  ham  shunda.  So'zning 

m oddiy  qobig'ini  hosil  qiluvchi  tovushlar  va  ular  bilan  bog'liq 

b o 'lg an   bir  qator  hodisalar  tilshunoslikning  fonetika  bo'limida 

o'rganiladi.

H ar  qanday  so'zning  m a’lum  m a’noga  ega  bo'lishini 

ko'rdik. 

So'zning  m a ’nosi  va  unga  oid  hodisalar  (so'z 

m a’nosining  taraqqiyoti,  bir  m a’nolilik  va  k o 'p   m a’nolilik  va 

boshqalar)  tilshunoslikning  leksikologiya,  yana  ham  aniqrog'i, 

leksikologiyaning  sem asiologiya  bo'limida  tahlil  qilinadi.

www.ziyouz.com kutubxonasi

So'zlar  fonetik,  semantik  strukturadan  tashqari,  morfema 

strukturasiga  ham  egadir  {ish + ch i+ Ia r  kabi).  So'zning  bu 

tomoni  morfemika  bahsida  o'rganiladi.

Yaugi  so'zlam ing  paydo  bo'lishida  s o ‘z  yasalishi  hodisasi 

muhim  roí  o'ynaydi.  Yangi  so'zlam ing  ju d a   k o 'p   miqdori  har  b ir 

tilning  o'ziga  xos  so'z  yasash  usullari  bilan  yaratiladi:  terím  

(ter+ im )  ~  affiksatsiya  usuli,  kito b seva r  (kitob+ sevai)  -  

kompozitsiya  usuli  va  boshqalar.  So'z  bilan  bog'liq  bu  hodisa, 

ya’ni  so'z  yasalishi  va  unga  aloqador  hodisalar  tilshunoslikning 

so'z yasalishi  bo'lim ida  o'rganiladi.

So'z  nutqda  turli-tuman  gram m atik  m a’nolami  ifodalash 

uchun  shu  m a’nolarga  xos  formalarda  qo'llanadi.  Boshqacha 

aytganda,  so'zlar  forma  yasalishi  sistem alariga  ham  ega: 

k ito b + la r+ im,  talaba + la r+ im iz -f ga,  o ‘q i +ya p  + ti + lar  k ab i. 

So'zning  forma  yasalish  sistemasi  va  u  bilan  bog'liq  hodisalar 

tilshunoslikning  morfologiya  bahsida  o'rganiladi.

So'zlar  so'z  birikmalarí  va  gaplarning  tuzilishida  asos  bo'lib 

xizmat 

qiladi. 

Bunday 

holatlar 

gram m atikaning 

sintaksis 

bo'lim ida  o'rganiladi.

Demak,  so'z  o ‘ta  murakkab  xususiyatlarga  ega  bo'lgan  til 

birligidir. 

U 

o'zining 

muhim 

belgi-xususiyatlari 

bilan 

tilshunoslikning  maxsus  bo'limlarining  o 'rgan ish   o b ’ekti bo'ladi.

Leksikologiya  tilshunoslikning  bir  qism i  bo'lib,  u  tilning 

lug'at  tarkibini  o'rganadi.  So'z  iu g 'at  tarkibining  eng  aniq  va 

eng  muhim  qismidir.  Tovushlar,  har  b ir  tilning  xususiyatiga 

ko'ra  muayyan  tarzda  birikib,  so'z  hosil  qiladi.  M a'lum   bir  tilda 

so'zlovchi jamiyat  a ’zolari  shu  tilning  s o 'z   boyligi  va  gram m atik 

qoidalaridan  foydalanib,  o'zaro  aloqa  qiladilar.  Leksikologiya 

tilning  eng  aniq  birligi  bo'lgan  so'zni  o'rg an ishi  bilan  birga, 

birgina  m a’noni  anglatadigan,  ya’ni  m a’no  jihatidan  bitta  so‘zga 

to 'g 'ri  keladigan  so'z  birikmalarini, 

frazeologik  birliklarni, 

idiomalarni  ham  o'rganadi.  Tilda  m avjud  bo'lgan  so'zlam ing 

hammasi  lu g'at  tarkibi yoki  leksika  d eb   yuritiladi.

Lug'at  tarkibi  har bir  tilning  boyligini  ak s  ettiradi.  Til  so'zga 

qanchalik  boy  bo'lsa,  fikr  va  m aqsadni  shunchalik  yaxshi  va 

to'liq  bayon  etish,  eng  nozik  his-tuyg‘ularni  ifodalash  mumkin. 

Til  kishilaming  turli  faoliyati  bilan  bevosita  bog'langaniigi 

uchun  ham  tilning  lug'at  tarkibi  uzluksiz  o'zgarib  turadi. 

Jamiyatning  taraqqiy  qilishi,  sanoat,  qishloq  xo'jaligi,  savdo- 

sotiq,  fan  va  texnikaning  rivojlanishi  bilan  tilning  lug'at  tarkibi

www.ziyouz.com kutubxonasi

ham  yangi  so 'zlar  bilan  boyib  boradi.  Chunki  kishilarning 

muhim  aloqa  vositasi  bo'lgan  til  yangi  so'zlar  bilan  boyib 

turmasada, 

jam iyat 

taraqqiyotidagi 

o'zgarishlami, 

yangi 

hodisalarni 

aks 

ettirish 

vazifasini 

bajara 

olmay 

qoladi. 

Jamiyatning  taraqqiyoti  bilan  chambarchas  bog'liq  bo'lgan  til 

ijtimoiy  tuzum ning  o'zgarishini  ishlab  chiqarishning  taraqqiy 

topishini,  fan,  texnika  va  madaniyatning  rivojianishmi  o'zida  aks 

ettiradi,  buning  natijasida  ko'plab  yangi  so'zJar  paydo  bo'ladi. 

Shu  bilan  birga,  eskirib  qolgan  b a’zi  so'zlar  iste’moldan  chiqib 

ketadi.  Bu  hodisani  hozirgi  zamon  o'zbek  till  taraqqiyotida  ham 

ko'rishimiz  m um kin.  O 'zbek  tili  keyingi  40-45  yil  davomida  fan, 

texnika  va  m adaniyat  sohalariga  bog'liq  bo'lgan  so'zlar  bilan 

juda  boyib  ketdi.  Masalan:  raketa,  atom,  yadro,  fizika,  kosmos, 

traktor,  kultivator,  strategiya,  struktura,  futbol,  rektor,  stanok, 

meterologiya,  m eridian  kabi  juda  ko‘p  so'zlar  o'zbek  tili  lu g 'at 

tarkibidan  m ustahkam   o'rin  oldi.  Shu  bilan  birga  mingboshi, 

amin,  yuzboshi  kabi  so'zlar iste’moldan  chiqib  ketdi.

H ar  b ir  tilning  lu g 'a t  tarkibi  har  doim  uzluksiz  o‘zgarib 

turadi.  Lug'at  tarkibi  asosan  tildagi  so'z  yasash  imkoniyatlaridan 

foydalanib  yangi  so 'zlar  yaratish  yo'li  bilan,  boshqa  tillardan  shu 

tilning 

shevalaridan 

yangi 

so'zlar 

yasashning 

ahamiyati 

nihoyatda  katta.  Chunonchi,  har  bir  tildagi  so'z  negizi  va  turli 

so'z  yasovchi  qo'shim chalar  yordamida  yangi-yangi  ma’nolarni 

ifodalovchi  so 'zlar  yasash  tilning  lu g 'at  tarkibini  boyitishda 

alohida  o'rinni  egallaydi.  Masalan,  o'zbek  tilida  qadimdan  bor 

bo'lgan  -  ch i affiksi  [tem irchi,  taqachi,  oluvchi)  yordamida  hozir 

ham  o'quvchi,  uchuvchi,  yozuvchi,  traktorchi,  kutubxonachi 

kabi 

ko'plab 

so 'zlar 

yasalmoqda. 

Shuningdek, 

-  

dosh 

qo'shimchasi  yordam ida  m aslakdosh, 

suhbatdosh,  safdosh, 

sinfdosh,  fikrdosh,  m usobaqadosh,  yondosh,  izdosh,  zamondosh, 

m aktabdosh  kabi  so 'zlar  hosil  bo'ladi.

Eskirib  qolgan  so'zlam i  yangi  ma’noda  qo'llash  yo'li  bilan 

ham  tilning  lu g 'a t  tarkibi  boyib  turadi.  Masalan,  domla  so'zi 

(eski  shakli  dom ulla)  eski 

maktab  va  madrasa  o'qituvchiiaii 

hamda 

din 

ayonlariga 

nisbatan 

qo'llanardi. 

Hozir 

esa, 

o'qituvchilarga  nisbatan  hurmat  bilan  murojaat  qilinganda 

ishlatiladi.

Rais  so'zi  o 'tm ish da  diniy  marosim  va  urf-odatlaming 

bajarilishini  kuzatib  boruvchi,  shuningdek,  o'lchov  va  tosh- 

tarozilarning  to 'g 'rilig in i  tekshirib  boruvchi  mansabdor  kishi

www.ziyouz.com kutubxonasi

m a’nosini  ifodalagan  bo'lsa,  hozir  (mansab)  idora  va  xo 'jalik 

tashkilotlarining  rahbari,  shuningdek,  majlisni  boshqaruvchi 

shaxs  m a’nolarini  ifodalaydi.  X uddi  shunday  dehqon,  m aorif, 

farmon, 

q u rultoy  singari 

so 'zlar 

ham 

mazmunan 

yangi 

m a’noiarni  iíodalaydigan  bo'ldi.

Rus  tilida  mayor,  po lko vn ik,  general,  o íitser  kabi  so 'zlar 

oldin  podsho,  pomeshchik  va  kapitalistlar  tuzum ini  him oya 

qiluvchi  harbiy  kishilaming  unvonini  bildirar  edi.  V atan  urushi 

davrida  bu  so'zlam ing  m a’nosi  yangicha  tus  olib,  m ehn atk ash 

xalqning  tinch  mehnatini  him oya  qilgan  va  qilayotgan  harbiy 

kishilaming  unvonini  ham  bildiradigan  bo'ldi.

Lug'at  tarkibm i  boyitishda  b o shq a  tillaidan  so'z  q abul  qilish 

ham  muhim  rol  o'ynaydi.  Shuni  alohida  ta ’kidlab  o 'tish   kerakki, 

boshqa  tillardan  birorta  ham  s o ‘z  kirm agan  sof  til  dunyoda  yo'q, 

bo'lishi  ham  mumkin  emas.  C hunki  jam iyat  taraqqiyotida  turli 

tillarda  so'zlashuvnhilar  o'zaro  m unosabatda  bo'lganlar.  Savdo- 

sotiq,  fan-texnika,  madaniyat  va  bo sh q a  sohalarda  b o 'lad ig an  

aloqalar  boshqa-boshqa  tilda  so'zlovchi  xalqlar bir-birining  tiliga 

ozm i-ko'pmi  ta ’sir  qiladi.  S huning  uchun  har  q anday  tilning 

lug'at  tarkibida  m a’lum  darajada  chetdan   kirgan  so'zlar  bo'ladi. 

Masalan,  o'zbek  tilidagi  maktab,  oila,  kitob,  hol,  sanoat,  s a n ’at, 

sharq,  nazar,  nazariya,  bayon,  tarjima,  gazeta,  jum al,  biologiya, 

matematika,  radio,  telefon  kabi  so 'zlar  rus  tili  orqali  b o sh q a 

tillardan  kirib,  o'zlashib  ketgan  so'zlardir.

C hetdan  kirgan  so'zlar  m a ’lum   darajada  shu  tilning  talaffuz 

m e’yorlariga,  grammatik  qoidaiariga  b o ’ysunadi,  sekin-asta  shu 

tilda  so‘zlovchi  xalqning  o 'z  so'zlari  b o llib  qoladi.

O 'zbek  tilining  lug'at  tarkibida  boshqa  tillardan  kirgan 

so'zlar  anchagina  bo'lib,  ular  o'zbek   tilining  so 'z  boyligi 

hisoblanadi.  Chetdan  kirgan,  lekin  m a’lum  bir  tilga  singib, 

o'zlashib  qolgan  so'zlarni  b oshqa  xalqning  so'zlari  deb  ajratish, 

uni  tildan  chiqarib  tashlashga  urinish  xato  hisoblanadi.  Lekin 

tilshunoslik  qonun-qoidalariga 

e ’tibor  bermaslik  yoki 

bu 

qonunlam i  tushinmaslik  natijasida  tilda  o'zlashib,  xalqning  qo n- 

qoniga  singib  qolgan.  So'zlarni  o'rinsiz  ravishda  b oshqa  chet 

so'zlar  bilan  boyitilmaydi,  aksincha  chalkashliklarga  olib  keladi. 

C hetdan  kirib,  xalqning  so'z  m ulki  bo'lib  qolgan  so 'zlarn i  bir 

muncha  tor  ma’noni  ifodalovchi  chet  tillari  so'zlari  bilan 

almashtirish  hodisasi  90-yillarda  o'zbek  tilida  ro 'y   berdi, 

chunonchi,  gazeta  -   ro'znom a,  ju rn a l  -   oynoma,  in s titu í  -   o liy

www.ziyouz.com kutubxonasi

iïm goh  / /   oliygoh  va  hokazo.  Ro'znom a  so'zi  u  davrda 

bo'lm agan.  Cazeta  so'zi  sh u  qadar  o'zlashib  ketganki,  undan 

y angi  so'zlar,  so'z  birikmalari  ham  paydo  bo'lgan:  gazetachi, 

gazetxon,  gazeta  x o d im i kabi.  Yuqorida  ko'rsatib  o'tganimizdek, 

eskirib, 

keraksiz  b o 'lib  

qolgan  so'zlar  asta-sekin 

lug'at 

tarkibidan  chiqadi.  Lekin  bunday  so'zlar  butunlay  yo'qolib 

ketm aydi. 

Davrlar 

o 'tish i 

bilan, 

bu 

so'zlarga 

zamriyat 

qolm aganligi  sababli  ular  lu g 'a t  tarkibidan  butunlay  chiqib 

ketishi  mumkin.  Biroq  b u n d ay   so'zlar  har  bir  tilning  lug'at 

fondida  saqlanadi.  Shu  bilan  birga  b a ’zi  eskirib  qolgan, 

iste'm oldan  chiqa  boshlagan  b a ’zi  so'zlar  faol  so'zlar  qatoriga 

o'tish i  mumkin.  M asalan,  farmon,  vazir,  qurultoy,  domla, 

tibbiyot,  m ualîim ,  m uallif,  m usahhih 

kabilar  ana  shunday 

so'zlardandir.

Leksikologiya  quyidagi  b o ‘limlarni  qamrab  oladi:

1.  Semasiologiya  til  birliklarini  ma’no  jihatdan  o'rganadi. 

U nda  so'zning  shakl  va  m a’nosi  izohlanadi.  Semasiologiya 

tilning barcha  m a’no  anglatuvchi  birliklarini  tahlil  qiladi.

2.  Leksikografiya  til  tarkibida  so'zlarni  m a’lum  tartib  va 

m aqsad 

asosida 

yozma 

ravishda 

to'plab 

lu g 'at 

tuzish 

m asalalarini  o'rganadi.

3.  Onomasiologiya  narsa  va  hodisalarga  nom  berish 

jarayonini  o'rganadi.

4.  Etimologiya  so'zlarning  kelib  chiqish  masalalarini  ham 

shakl,  ham   m a’no  jihatidan  o'rganadi,

5.  Frazeologiya  tilning  tu rg 'u n  birikmalarini  o'rganadi.

6.  Onom astika atoqli  o tlam i  o'rganadigan  fan.

7. 

Antroponomika 

odam ning 

ismini 

ilmiy 

jihatidan 

o'rganadi. 

8. 

Toponim ika 

joy 

nomlarini, 

etnonimika 

m illatlarning  nomlarini  o'rganadi.

Leksikologiya  sinxronik  (zamonavly)  va  diaxronik  (tarixiy) 

d eb   ikkiga  ajratiladi.

Ayrim  tilning  leksikologiyasi  tasnifiy  leksikologiyada,  ikki va 

u n d an   ortiq  tilning  lu g 'a t  boyligi  qiyosiy  leksikologiyada 

o 'rganilishi  mumkin.

www.ziyouz.com kutubxonasi

LEKSIK  MA’NONING KENGAYISHI  VA TORAYISHI

So'z  m a’nosining  rivojlanishi  sifat  va  m iqdor  o'zgarishiga, 

raa’noning  kengayishi  va  torayishiga,  h atto   tildan  um um an 

tushib  qolishiga  olib  keladi.  Bunda  jam iyat  tarixining  aham iyati 

katta.  H ar bir  yangi  narsa yoki  hodisaga  y angi  nom  yaratm asdan 

mavjud  so'zlar  yordamida  ifodalash  h am   mumkin.  N atijada 

teksik-semantik  m a'no  kengaya  boradi.  M asalan:  u cb m o q -  faqat 

parrandani  bildiruvchi  so'zlar  bilan  birikkan.  Hozir  uning 

m a’nosi  kengayib  k o ‘z,  varrak,  samolyot,  yer  yo’ldoshi  kabi 

tushunchalar bilan  aloqaga  kiilshadigan  bo'lgan.

So'zning  leksik  ma’nosi  kengayishi  natijasida  k o 'p   m a’noli 

(polisemantik)  so'zlar  paydo  bo'ladi.  Leksik  m a’noning  torayishi 

so‘z  m a’nosining  kengayishiga  nisbatan  aks  jarayondir.  Bunda 

so'zning  qo'llanish  doirasi  chegaralanib  qoladi.  Masalan:  osh 

so'zi  barcha  ovqat  turini  bildirar  edi.  H ozirda  ko'proq  p a lo v  

m a’nosini anglatadi.

SO‘ZLARNING  MA’NO  MUNOSABAT1GA  KO RA 

TURLARI

Tilda  leksik  m a’nolar  o'zaro  m unosabatda  bo'ladi.  U lar 

shakldosh,  m a’nodosh,  m a’nolari  zid  b o 'lish i  mumkin.

OMONIMLAR

Omonimlar  -   shakldosh  so'zlar.  Yozilishi  va  talaffuzi  b ir  xil, 

ma’nosi  har  xil  bo'lgan  so'zlar  om onim lar  deyiladi.  Masalan,  o ‘t 

(“olov"),  o ‘t  (“m aysa”)  kabi.  Omonim lar  bir  so'z  turkum iga  ham, 

turîi  so'z  turkum iga  ham  mansub  b o 'lish i  mumkin.  O m onim lar 

ham  tilda  azaldan  mavjud  ayrim  so'zlarning  o'xshashligidan, 

b a’zan  boshqa  tillardan  o'zlashgan  so 'zlar  hisobidan  pay do  

bo'lishi  mumkin.

Omonimlar  har  bir  tilda 

uchraydi. 

Omonim  so 'zlar 

kontekstda  yaqqol  ajralib  turadi.  M asalan,  «quritib  q o 'y ilg an  

o 'tg a  o ‘t  ketmasin»  deganimizda  h ar  ik k a la  «o't»ning  m a’no sin i 

ajratib  olish  qiyin  emas.

Omonimlar  yozilish  va  gram m atik  shakliga  ko'ra  uch  xil 

bo'ladi:

www.ziyouz.com kutubxonasi

1. 

O m ofonlar  “   talaffuz  etilishi  bir  xil,  lekin  tovushlar 

tarkibidagi  b a ’zi  fonemalar  farqii  bo'ladi.  Masalan, 

o'zbek  tilida  e tti (son)  -   etd i (fe’l);  b od  -  bot,  bob  -  bop, 

m ard - m a rt  rus  tilida p lo d  (meva)  -   p lo t (sol)  kabi.

2. 

O m oform alar 

-  

turli 

so‘z 

turkumlarining 

ayrim 

gram m atik  shakllarida  ro‘y beradi.  Bu  hodisa  odatda  turli 

turkum ga  oid  so'zlar  o'rtasida  sodir  bo'ladi.  Masalan, 

olma (ot)  -   olm a  (fe’l),  y o r (ot)  -   yor  (íe’l)  va  boshqalar.

Omoformalar  b o shqa  grammatik  shakllarda  o'zaro  omonimlik 

xususiyatini  yo'qotadi,  Masalan,  Yorím  dushm an  safini  yorib 

o'tdi.  Bu  m isolda  yorím   -  yorib so'zlari  grammatik  shakliaríni 

olgach,  o'zaro  omonimlik xususiyatini  yo'qotgan.

3. 

Om ograflar  ~  yozilishi  bir  xil,  talaffuzi  farqii  bo'lgan 

so'zlardir.  M asalan,  to k  (uzum)  -   to k  (elektr  quw aü) 

kabi.

SINONIMLAR

Tilda 

sinonim larning 

ko‘p 

uchrashi 

so‘z 

boyligini 

ko'rsatadigan  m uhim  

dalildir. 

Sinonim  so'zlardan  unumli 

íoydalanish  badiiy  asarlarning  inazmunli,  ta ’sirli  chiqishini, 

hamda  ulam ing  badiiyligini  ta’minlashda  muhim  ahamiyat  kasb 

etadi.  Shuni  ham   aytish  kerakki,  tilda  bir-biriga  tamomila 

o'xshash, 

hech 

farq 

qilmaydigan 

so ‘zlam ing  yonma-yon 

ishlatilishi  tilni  boyitm aydi.  Masalan,  o'zbek  tilidagi  traktorchi  -  

traktorist,  gazeta  -   r o ‘znom a,  buxgalter  -   hisobchi,  aeroport  - 

tayyoragoh,  rus  tilida  sam olyot  -   aeroplan,  ya zu ko zü a n ie  ~ 

yazbikovedenie  kabi.  Shuning  uchun  bunday  so'zlar  kam 

uchraydi.  Til  b u n d ay   so'zlarning  biridan  to'liq  foydalanib, 

ikkinchisini  esa  iste ’m oldan  chiqsrib  tashlashga  intüadi.

Har  bir  tilning  sinonimlari  boshqa  tillardan  kirgan  so'zlar, 

shuningdek, 

shu 

tilning 

o lz 

imkoniyatlaridan 

foydalanib 

yasalgan  so'zlar  hisobiga  boyib  boradi.  Masalan,  tajríba  ~ 

arabcha,  sin o v -   o'zbekcha;  muhabbat,  ish q   -  arabcha,  s e v g i- 

o'zbekcha;  chasbm a  -   forscha-tojikcha,  b u lo q   -  o'zbekcha  va 

boshqalar.

Sinonimlarning  o'zaro  farqii  xususiyatlari  talaygina  bo'Iib, 

ulardan  eng  asosiysi  ulam ing  har  birining  m a’nosidagi  farqii

www.ziyouz.com kutubxonasi

belgilardir.  Sinonimlaming  o'zaro  farqli  belgisi,  aw alo,  ularning  

m a’no  hajmida,  aniqrog'i,  m a’no  nozikligida  ko'rinadi.  M asa]an, 

o'zaro  sinonim  bo'lgan  so 'zlard an   biri  biron-bir  q o 'sh im ch a 

m a’no  nozikligiga  ega  bo'lm asligi,  boshqasi  esa  qandaydir  farqli 

m a’no  nozikligiga  ega  bo'lishi  m um kin.  Yuvosh,  m o'm in,  qobil, 

royish  sinonimlaridan  yu vo sh  

s o ‘zi 

shaxsga, 

shuningdek, 

hayvonlarga  nisbatan  qo'Uanaveradi. 

Lekin  m o'm in, 

q o b il 

so'zlari  faqat  odamga  nisbatan  ishlatiladi.  Royish  so'zida  g ap g a 

ko'nadigan,  aytganga yuradiganlik  m a ’no  nozikligi  bor.

Demak,  sinonimlaming  o 'za ro   farqli  xususiyatlaridan  biri 

ularning  qo'shim cha  ma’no  nozikligiga  ega  yoki  ega  em asligida 

bo'lib,  bu  xususiyat  shu  sinonim ik  qatordagi  so 'zlam in g  

qo'llanish  doirasini,  qo'llanish  o 'rn in i  ham  belgilaydi.

Sinonimlar  bildiradigan  vaqt, 

harakat, 

belgi, 

m iq d o r 

kabilarda  ularning  har  birida  b elgin ing   darajasi  har  xil  b o 'lish i 

mumkin. 

Masalan, 

aw al, 

oldin, 

ilgari, 

burun, 

qa d im  

sinonimlaridan  ilgari  so'zida  v aq tning  o'tishiga  qarab  uzo q lik  

darajasi  aw al,  oldin  so'zlaridagidan  ortiq.  Burun  so 'zida  ilg a ri 

so'zidagiga  nisbatan,  qadim   so 'zid a  esa  burun  so 'zid ag ig a 

nisbatan  ortiqroq.  fshchan,  harakatchan,  serharakat,  g ‘ayratli, 

serg'ayrat, 

tirishqoq, 

u rinchoq 

sinonimlaridan 

g 'a yra tli, 

serg'ayrat,  tirishqoq  so‘zlari  belgini  kuchliroq  m a’no  bilan 

ifodalaydi.  Shuningdek,  kam bag'al,  qashshoq  sinonim laridan 

qashshoq  so'zi  belgini  kuchli  m a’n od a  ifodalaydi.  Kuch,  q u w a t, 

mador,  majol,  darmon  sinonim laridan  mador,  majol,  d arm o n  

so'zlari,  asosan,  kuch-quw atning  norm al  holatdan  pastligini 

ifodalashda  qo'llanadi.  Demak, 

sinonim lar  bildirgan  belg i 

darajasidagi  har  xillik  ham  sh\i  so'zlam ing  m a’nosidagi  farqli 

m a'no  nozikliklari  sanaladi.

Sinonimlar  nutqda  ishlatilishi  doirasiga  ko'ra  sinonim iya 

qatorini  hosil  qiladi.  Masalan:  a)  yu z,  bet,  aft,  bashara,  chehra, 

siymo,  b)  yurak,  dil,  qalb,  ko  "ngil kabilar,

Sinonimiya  qatorini  tuzishda  h a r  qanday  uslubda  q o 'llan ish i 

mumkin  b o'lg an   «betaraf»  so'z  asos  qilib  olinadi.  Sinonim iya 

qatoridagi  qolgan  so'zlam ing  m a’nodoshligi  ana  shu  «betaraf» 

so'zni  solishtirish  natijasida  aniqlanadi.  Masalan,  yu z,  b et,  aft, 

bashara,  chehra,  siym o  sinonimiya  qatorida  y u z  so'zi  «betaraf» 

so'z  bo'lib,  uning  iste'mol  doirasi  kengdir,  har  qanday  u slu b d a  

qo'llanaveradi:  y u z i  tanish,  y u z in g n i  yu v,  y u z i  yoqim li,  y u z in g  

qursin.  Lekin  shu  qatordagi  bet,  bashara,  aft,  chehra,  siy m o

www.ziyouz.com kutubxonasi

so'zlarining  iste’mol  doirasi  nisbatan  chegaralangan  (tor)  bo'lib, 

u lar  turli  uslubiy  b o 'y o q larn i  ifodalashga  xizmat  qiladi.  Bunday 

so 'zlar  bilan  predm etga  b o 'lg a n   ijobiy  yoki  salbiy  munosabatni 

yaqqol  ifodalash  m um kin.  Chunonchi,  chehrasi  issiq,  chehrasi 

yo q im li,  chehrasi  o ch iq   deyish  mumkin,  chehrasi  qursin  deb 

aytish  mumkin  emas.