Tilshunoslik asoslari

bet	12/12
Sana	27.10.2017
Hajmi	1.01 Mb.
	#18769

1 ... 4 5 6 7 8 9 10 11 12

q o'pol gapirdingiz.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Sintagm aning b o 'lak la ri m oslashuv, b o s h q a ru v va bitishuv

y o 'li bilan bog'lanadi. M asalan:

Yosh qiz ochilgan paxtani tez

tera boshladi.

Bu gap -

Yosh qiz / ochilgan p a xta n i / tez fera

boshladi / paxtani tera boshladi /

kabi to 'rt s in ta g m a d a n iborat

bo'lib ,

yosh qiz ochilgan paxtani tez tera boshladi ~

bitishuv

y o ‘li bilan,

paxtani tera boshladi ~

b o s h q a ru v y o 'li bilan

bog 'Iangan.

Faqat

izohlovchi

b o 'lak

em as.

gapdagi

sintagm alardan

qiz tera boshladi

p redikativ m u n o sa b a t bilan,

yosh qiz, ochilgan paxta(ni)

atributiv m u n o sa b a t bilan,

paxtani

tera boshladi

o b ’ektli m u n o sab at bilan,

tez tera boshladi,

relyativ

m unosabat bilan b o g 'lan g an d ir.

TILLARNING TIPOLOGIK TASNIFI

Tabiiy yoki ijtim oiy hodisalarning e n g asosiy, e n g muhim

belgilarini

nazarda

tu tg a n

holda

d u n y o d a g i

narsalam ing

g u ru h larg a ajratilishi tasnif deyiladi.

D unyodagi b arch a tillar ham eng asosiy e n g m u h im beigilari

nazarda tutilgan h olda bir n e c h a g u ru h la rg a b o 'lin ib tasnif

qilinadi. Yer yuzida taxm inan ikki yarim m in g d a n ortiqroq til

bor. Bu tillam ing shevalari ham hisobga o lin g a n d a u la m in g soni

b esh m ingdan oshadi. Yer yuzidagi an a sh u tiliarn in g eng

asosiy, eng m uhim belgilarini nazarda tutib, u la m i tasniflash

m asalasi nihoyatda m u rakkab va m uhim dir. T ilsh u n o slik fanida

tillarni tasniflashda bir-biriga o ‘xsh ag an ikki xil u s u l mavjud:

a) m orfologik usul;

v) g eneologik u su l .

M orfologik

tasnif.

Tillarni

m orfologik

ta sn if

qilishda

so'ziarn ing tuzilishi e n g m uhim belgi qilib o lin ad i. Bu usulda

so 'ziarn ing kelib chiqishini e ’tirofga olinm aydi. U en g a w a lo

h a r b i r tilning gram m atik qurilishini nazarda tu ta d i, y a ’ni nutqda

so'ziarn ing o 'zaro b o g 'lan ish id a g i so'z, tu rlo v c h i v a tuslovchi

qo 'sh im ch alam in g

b o r- y o 'q lig i

ularning

x u su siy atlari va

so 'zn in g yasalish tom onlarini hisobga o ladi. S h u n g a ko'ra,

m orfologik usul b arch a tillarni ikki asosiy g u ru h la rg a ajratadi.

Q o 'shim chali (affiksli) tillar. B unday tilla rd a n u tqdagi

so'ziarnin g bir-biriga b o g 'lan ish i s o ‘z tark ib ig a b o g ‘liq

bo'ladi.

www.ziyouz.com kutubxonasi

M o rfo log ik usulga aso slan g an q o 'shim chali tillar yana ikki

g u ru h g a b o 'lin a d i.

1. A g g ly u tin ativ tillar

(agglutinare

lotincha so ‘z bo'lib, ulash,

yopishtirish deraakdir).

2. F e le k tiv tillar

(flexio

lotincha so 'z bo'lib, egilm oq,

bukilm oq dem akdir).

Bu ik k i xil gu ru h d ag i tillam in g ham m asi qo'shim chali tillar

deb h iso b la n sa ham, lekin ulard agi q o 'shim chalarning xarakteri

s o 'z la rg a

ulanish,

b o g 'lan ish

xususiyatlari

bir-biriga

o 'x sh am ay di.

Q o 'sh im c h a siz tillar. Bunday tillarda g ap tarkibidagi

so 'zlarn in g b ir-biri bilan m unosabati, asosan, so ‘z tarkibi orqali

ifodalanadi. S o'zlarning shakli esa o ‘zgarm aydi(turlanm aydi,

tu sla n m a y d i),h e c h

q an d ay

q o 'sh im ch a

so 'z

negiziga

qo'shilm aydi.

U m um an, b u tillarga gram m atik m unosabatlar sin tak tik y o 'l

bilan ifo d alan ad i. Q o'sh im chasiz tillarda yordam chi so 'z la r va

so'z y aso v ch i e lem en tlar b o 'lad i. M asalan: qo'shim chasiz tillar

qatoriga k iru v c h i xitoy tilidagi-cA /e

sb i xao shenrbu yaxshi

odam-ta tszade xao- bu yaxshi ishiagan xao

so 'zi g apdag i

o ‘m ig a q a ra b aniqlovchi, ravish va kesim b o 'lib kelgan.

M o rfo log ik tasnif tilning qurilishi va uning tuzilishini

o 'rg an ish g a, b ilish ga yordam beradi. Shuningdek, h ar qaysi

tilning g ram m atik a sin i izohlab berishda, m orfologik tasnifning

m a’lum

d a ra ja d a aham iyati

bor.

Biroq

m orfologik

tasnif

k am ch ilik lard an xoli em as.

Birinchidan,

m orfologik tasnif

tuzilish jih a td a n xilm a-xil b o 'lg a n barch a tillarni qam rab

ololm agan.U faq at gram m atik tuzilishi jih a td a n bir-biridan u n ch a

farq q ilm ay d ig a n tillam ig in a o‘z ich iga oladi. Ikkinchidan,

m orfologik b e lg ila rg a qarab til turlarini g uruhlarga ajratish

(tasnif qilish) n ih o y atd a m ushkuJ m uam mo.

G en eo lo g ik tasnif. T illarning bir m an badan kelib chiqishini,

qaysi tilla r b ir-b iri bilan q a rd o sh ekanligini, sh u bilan birga

so'zlam i, q o 'sh im c h a la rn i va b o sh q a gram m atik xususiyatlarni

nazarda tu tib , tillarni ayrim g u ru h la rg a ajratadi.

G en eo lo g ik tasnifda g u ru h larg a ajratilgan tillarning kelib

chiqishi, s o 'z la rn in g paydo bo 'lish i va m anbai ulam in g m a ’no

jih atdan y aqinlig i, shu bilan birga, u lard ag i tovushlar va affikslar

o 'x sh ashligi h iso b g a olinadi.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Tarixiy taraqqiyot jaray o n id a q ardosh tillardagi so 'z la rn in g

m a’nolari v a gram m atik x u su siy atlarin in g o 'z g a rish i ham da

tovush o'zgarishlari nazarda tu tilad i. Shuning u c h u n g en e o lo g ik

tasnifda tillar tarixini taqq o slab o ‘rganish usuli (qiyosiy-tarixiy

usul) asosiy o 'rin d a turadi.

G ram m atik tuzilishlari v a b o sh q a xususiyati jih a td a n bir-

biriga y aqin b o 'lg an tillar g u ru h i til oilasi deyiladi. O 'zbek ,

u y g 'u r, qozoq, qirg'iz, tatar va b o sh q a tillar tu rk iy tilla r oilasiga

kiradi. Bu q ardosh tillardagi o 'x shash lik, yaqin lik u la m in g so ‘z

boyligi,gram m atik qurilishi va n u tq tovushlarida ifodalanadi.

Shuni ham aytib o ‘tish kerakki, o 'z a ro q ard o sh b o 'lm a g a n b a ’zi

tillarning so 'z boyligidagi m u ay y a n so 'zlard a m a’n o jih a td a n

o 'x sh ash lik hodisalari uch rash i m um kin. B unday h o d isa b ir tilga

q ard o sh b o'lm ag an b o sh qa b ir tild an kirgan s o 'z la rd a uchraydi.

M asalan: o 'zb ek tiliga arab tilidan:

oila, maktab, lug'at, kitob,

singan; rus tilidan:

samovar, mashina, stol, stui, choynak

kabi

a n c b ag in a so 'zlar o'zlashgan. Lekin b u n d a y s o 'z la r tillarning

arab tili yoki rus tili b ilan q a rd o sh til e k a n lig ig a asos

b o'lolm aydi, chunki birinchidan, b u nday tilla rn in g q a rd o sh

ekanligini isbot qilish u ch u n faqat so 'zn in g o 'z i aso s b o 'la

olm aydi. Ikkinchidan, har b ir tilning so 'z b o y lig id a b o sh q a

tildan kirgan so'zlar ozchilikni tashkil etad i va u lam in g

gram m atik

xususiyatlari

b u tu n la y

b o sh q a c h a

b o 'lad i.

Ü chinchidan, tarixiy tara q q iy o t jaray o n id a turli m u n o sa b a tla r

tufayli b osh q a tillardan kirib q o lg a n b un d ay tasodifiy so 'z la r

tillarning tarixini solishtirib, ta q q o sla b o 'rg an ish d a m ate ria l b o 'la

olm aydi, chu nk i b u n d a y tilla rn in g tuzilishi b ir-b irig a to 'g 'ri

kelm aydi.

Tillarning

q a rd o sh

m un osab atlam i

a n iq la sh d a

ularning bir o ‘zak tildan alo h id a b ir til b o 'lib c h iq ish i tarixiy

taraq qiyotni o 'rganish m uhim ah am iy atg a m olikdir. Q ard osh

tillam i taqqoslab o 'rg a n ish d a d a s ta w a l h a r q ay si q a rd o sh

tillarda o'x sh ash b o 'lg an b ir m aterialning tarixiy tara q q iy o t

natijasida o'zg arib k etg an to m onlarin i taqqoslab tek sh irish n in g

aham iyati ju d a katta. Tillam i taq qo slab tekshirish, o 'rg a n is h d a

natijasida bu tillarning so'z m a ’nolari, gram m atik x u susiy atlari

va n u tq tovushlarining b ir-birig a muvofiq kelishi o rq ali q a rd o sh

tillarning yaqiniigi, o 'x sh ash lig i aniqlanadi. Q a rd o sh o'zbek,

u y g'u r, qirg'iz, ozarbayjon v a qozoq tillarid agi b ir n e c h a

so 'zlarni qiyos qilib ko'rilsa, b u so 'z la r sh a k la n u q a d a r

o 'x sh a m a sa ham m a’no jih a td a n b ir o 'z a k tild an (bir m anbadan)

www.ziyouz.com kutubxonasi

e k a n lig in i aniq k o 'rish m um kin. M asalan, o 'z b e k tilida

ternir,

u y g ‘u r tilid a

tomur,

qozo q tilid a

temer,

ozarbayjon tilida

ciemir,

q irg 'iz tilid a

ternir.

Shu xildagi qardosh tilning gram m atik

tu zilish id a ham u lam in g yaqin ligi k o ‘rinib turadi. M asalan,

tu rk iy tillard ag i k o 'p lik q o 'sh im ch asi - la r bilan sifat yasovchi - l i

(lik) suffikslarini solisbtirib k o ‘raylik.

‘zbek tilida:

ko'châiar,

u y g ‘u r tilid a

kochilar,

qozo q tilida

kocholor.

Bu m isollar shuni

k o 'rsa ta d ik i, qardosh tillard a so 'z o'zaklari gram m atik vositalar

jih a tid a n farq qilsa ham u lam in g manbai bir bo'lib, u iar bir

o ‘zak tild an kelib chiqqan. Shuni aytib o 'tish kerakki, tillam ing

q ard o sh lig in i iaqat qo n -q arin d o sh lik m unosabatlariga b og'lash,

y a ’ni q ard o sh tillar h am m a v aq t bir u ru g'd an, b ir qabiladan

p a y d o b o 'lad i, deb tu sh u n ish xatodir.

Q a rd o sh tillar jam iy a tn in g tarixiy taraqqiyot jarayonida yo

differen siy a yoki integ rasiy a y o 'li bilan paydo b o 'la d ig a n tarixiy

ho d isad ir. Shuning u c h u n tillam in g qarindoshligini biologik

h o d isa d e b qarash xatodir.

T illam in g g eneologik tasnifi q ardosh tillam ing b ir tildan, bir

m a n b a d a n tarqalg an lig ig a asoslangan. D unyodagi tillam ing

ta ra q q iy o t tarixi shuni k o 'rsatad iki, qabila, elat, irq, hud u d

c h e g a ra s i bilan til ch e g ara si o'zaro to ‘g ‘ri kelm aydi. M asalan,

Shim oliy Am erika Q o 'sh m a Shtatlarida turli irq d ag i xalqlar:

ingliz, fransuz (oq irq), x ito y (sariq irq), n egr (qora irq} va

b o s h q a la r

yashaydi.

Biroq

Shimoliy

Am erika

Q o 'shm a

S h ta tlarid a yashovchi bu x a lq la m in g ham m asi asosan bir tilda -

ingliz tilid a aloqa qilishadi, H indistonda 70dan ortiq tilda,

X itoyda 30dan ortiq tild a s o ‘zlashadilar. O 'rta O siyoda o'zbek,

tojik, q irg 'iz, rus, arab, fors va boshqa tillarda so'zlovchi xalqldr

y ashaydi. Tilning boyligi irq n in g oq yoki sariq ekanligiga

b o g 'liq em as. S hunday qilib, geneologik tasnif q a rd o sh tillam ing

tarix iy taraq q iy o t jaray o n id a b ir o ‘zak tildan tarqalganligini va

u la m in g o ‘zaro m unosabatini, so‘z m a’nolarini va gram m atik

shakllarin i,

n u tq

tovushlarining

bir-biriga

yaqinligini,

o 'x sh a sh lig in i nazarda tu tib tillam i g u ruhlarga ajratadi.

H o zirgi vaqtda tarixi o'rganilib, bir-biri bilan qardosh

e k a n lig i an iq lan g an tillar oilasi quyidagilardan iborat.

H ind-yevropa tillari oilasi.

X om -som tillari oilasi.

T u rk tillari oilasi.

U gor-fin tillari oilasi.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Kavkaz tillan oilasi.

X ito y -tibet tillan oilasi.

Dravid tillari oilasi.

BELGILAR SISTEMAS1

Belgi stm k tu ra si haqida ikkita q a ra m a-q a rsh i fikr bor. B irinchi

fikr tarafdorlari belgini ham ifoda p lan ig a, ham m aterial v a

m azmtm p la n ig a ega, deydilar. Bu n u q ta i n azarga q aram a-q arsh i

tu rg an k o ‘p sonli olimlar belgi b ir to m o n lam a hodisa, u fa q a t

ifoda p lan ig a ega, belgi haram a vaq t raazm u n bilan alohida, d e b

hisoblaydilar. Birinchi nuqtai nazar tarafd orlari uchu n m a ’no b u

belg i

m uno sabatin in g

p red m et

y o k i

tu sh u n c h a

tu rla rid a

ifodalanishdir, biiim fakti haqiqatrii rea l a k s ettirishdir.

M a’n o g a

b u n d a y y ondashuv

ish o ra d a

aks

etilm asligi

m um kin em as. Chunki. 1) tovush q a to ri faqat p re d m e tn i

ko'rsatm aydi, 2) belgi shartli, ixtiyoriy, m azm un esa sh a rtli

emas, u h a q iq a tn i aks ettirishda an iq lan ad i; 3) m a ’no bilim fakti,

m iyada saq lanadi, belgi ham m a v a q t u n d a n tashqaridadir.

Belgilar sistem asini o'rganish, u n i sistem alashtirish b ila n

b o g 'liq k o 'p la b problem alarning p a y d o b o 'lish i m axsus fan n i

yuzaga

keltirdi.

fan

a n tik

d a v rg a

borib

taq alad i.

D em okritning

so 'z

p red m e t

m u no sab ati

h a q id a g i

m unozaralari

fikrim izning

dalilidir.

Sem iotikaning

b e s h ta

yo'nalishi

bor:

M avjud

tabiiy

v a

biologik

b e lg ila rn i

o 'rg an u v ch i biosem iotik yo ‘nalish; 2. Insonning m ad a n iy ati

darajasi.

u rf-odati

ho latin i

tasvirlovchi

e tn o se m a n tik

yo'nalish; 3. Tabiiy tillarni, u la m in g stilistik va b ir-b irid an

ajralm aydigan belg ilar sistem asini o ‘rg a n a d ig a n lingvisim iotik

yo'nalish; 4. B elgilangan m aterial b ila n b o g 'liq b o 'lm ag an h o ld a

o'ziga xos um um iy xususiyatlarni b elg ilo v ch i ab strakt sem io tik

yo'nalish; 5. M azkur y o'nalish larn in g ham m asi uch un u m u m iy

b o 'lg an m asalalam i o 'rg an uvch i u m u m iy sem iotik y o 'n a lish .

Bilim - s u b ’ek tin in g tev arak-atrofdagi olam ni inkor e ttirish g a

qaratilgan faoliyatidir. Bilim b u y u m la m i, voqealarni, h a ra k a tla m i

va shu k a b ila m i ko'rsatuvchi b e lg ila r sistem asi shaklida y u z a g a

chiqadi. Belgi bilan m a ’no ajralm asdir: m a ’nosiz belgi, b e lg isiz

m a’no y o 'q v a b o 'lish i ham m u m k in em as.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Foydalanilgan adabiyotlar ro*yxati

1. Азизов О. Тилш уносликка кириш. -Т.: Ук,итувчи, 1996.

2. Головин Б.Н. Введение в язикознание. -М .: Высшая школа,

1977.

3. Jam otxonov H.A. Hozirgi o'zbek adabiy tili. -Т ., 2004. (1, 2-

qismlar)

4. Ириск,улов М. Тилш уносликка кириш. -Т .: Уцитувчи, 1992.

5. Кодухов В.И, В ведение в язикознание. -М .:Просвешение, 1987.

6. Махмудов Н. Тил. - Т.; Ё з у в т 1998.

7. Махмудов Н. М аъ р и ф ат манзиллари. - Т.: М а’навият, 1999.

8. Нурмонов А, Й улдош ев Б. Тилигунослик ва табиий фанлар.

-Т.; Шарк,, 2001.

9. Нурмонов А,

Расулов Р. Узбек тили жадвалларда. -Т.:

У^итувчи, 1993.

10. Содик;ов А, А бдуазизов А, Ириск,улов М. Тилшуносликка

кириш . -Т., 1981

П . Ш ерматов А Ч ориев Б, Умумий тилшунослик курсидан

мустацил ишлар. - Т.: Ук.игувчи, 1989.

12. Кучк;ортоев И, К У ^о р го ев а Р. Тилш уносликка кириш. - Т.,

1975.

13. Х ожиев А. Тилш унослик терминларининг изошли лугати. - Т.:

Узбекицон Миллий энциклопедияси, 2002.

www.ziyouz.com kutubxonasi

MUNDARUA

S o 'z b o s h i............................................................................... ,...3

Tilshunoslik fan s ifa tid a .........................................................4

Tilning m o h iy a ti.......................................................................6

Tilshunoslikning ían sifatida p aydo b o ‘l i s h i .................. 7

Tillam ing o'zaro ta'siri va rivojlanish q o n u n iy a tla ri...... 9

Til sistem a sifatida.................................................................. 10

Til va ta fa k k u r.........................................................................12

Til va ja m iy a t...........................................................................18

Fonetika va fo n o lo g iy a......................................................... 22

10.

N utq tovushlari artikulyatsiyasi ......................................23

11.

Nutq tovushlari ta sn ifi........................................................... 24

12.

N utqning fonetik bo‘la k Ia ri................................................ 26

13.

U i g 'u ..........................................................................................27

14.

Tovushlarning nutq jarayonida o 'z g a r is h i.........................28

15.

Y o zu v ..........................................................................................29

16.

Leksikologiya............................................................................. 33

17.

Leksik m a'noning kengayishi va to r a y is h i....................... 39

18.

So'zlam ing m a’n o m unosabatiga k o ‘ra t u r l a r i ................39

19.

Tabu va ev fem izm ................................................................... 46

20.

T erm in o lo g iy a..........................................................................47

21.

Term inlam ing y a sa lish i.......................................................... 57

22.

E tim ologiya...............................................................................62

23.

Leksikografiya...........................................................................70

24.

G ram m a tik a..............................................................................74

25.

Grammatik k a te g o riy a la r.....................................................75

26.

M orfo lo g iy a............................................................................. 77

27.

So‘z turkum lari...................................................................... /^78j

28.

S in ta k sis................................................................................... 79

29.

S otsiolingvistika..................................................................... 80

30! S in ta g m a ....................................................................................82

31.

Tilning tipologik tasnif i ........................................................83

32.

Belgilar siste m a si.................................................................... 87

33.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘y x a t i .....................................88

www.ziyouz.com kutubxonasi

60 - buyurtma 400 nusxa. Hajmi 5,6 b.t.

2006 yil 17 oktyabrda bosishga ruxsat etildi.

Nizomiy nomidagi TDPU Rizografida

nashr qilindi.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Download 1.01 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:

1 ... 4 5 6 7 8 9 10 11 12