Tilshunoslik asoslari
Download 1.01 Mb. Pdf ko'rish
|
|
Shunday qilib, yozilishi ham, talaffuzi ham boshqa-boshqa bo'lib, umumlashgan, bir tushunchani ifodalaydigan, lekin m a 'n o nozikliklari jih atid an bir-biridan birm uncha farq qiladigan so 'zlar sinonimlar deb ataladi. ANTONIMLAR Bir-biriga qaram a-qarshi m a’noli so'zlar antonim lar deyiladi. Antonim so'zlarning xususiyati shundaki, ularning biri
ikkinchisiga qaram a-qarshi qo'yilib, birining mazmuni ikkinchisini inkor etadi, birinchisining m a’nosi ikkinchisiga qarshi qo'yiladi. Shuning uchun bu so'zlarning birini aytish bilanoq unga qaram a-qarshi tushuncha esg a tushiriladi. M asalan, o q - qora, issiq - sovuq, kirish -
H ar bir so'zning antonim i b o 1 lavermaydi. Masalan: magazin, kito b , institut, daryo, to g ‘ kabi so'zlarning antonimi yo'q. A ntonim lar predm et belgisini bildiradigan so'zlarda ko'p uchraydi. Masalan, y a x sh i - yom on, chiroyli - x u n u k kabi. Bir so'zning b o 'lish li yoki bo'lishsiz shakllari o'zaro bir- biriga qaram a- qarshi qo'yilsa ham antonim lar qatoriga kirmaydi. Masalan, o 'q ig a n - o ‘qimagan, kelgan - kclm agan kabi. Ba’zi bir so'z birikm alarida, xususan, tarkibida termin bo'lib qolgan so ‘z birikm alarida antoniralik xususiyatini yo'qotib, um um an predmet nom ini bildirishi mumkin. Masalan, oq - qora antonim, lekin o q g u l deganim izda qora g u ln i ko'z oldimizga keltirmaymiz. Shuningdek,
birikmalari tarkibida ham qora so'zining antonimlik xususiyatini yo'qotib, bu birikm alar m a’lum sohaga doir terminlarga aylangan. Antonim so'zlar n u tq d a predmet, hodisa va ularning belgilarini solishtirib ko'rishda, bir-biriga qaram a-qarshi qilib www.ziyouz.com kutubxonasi \ ko'rsatishda va fikrimizni, hisHuyg'ularim izni t a ’sirli, aniq- ravshan ifodalashga juda k atta yordam beradi. K ontekstual antonimiya o'zaro zid m a’no ifoda etm agan leksem alarning ma’lum k o n te k st ichida so'zlovchi yoki muallif tom onidan antonimik m unosabatlarga kiritilishidir. Buni
quyidagi she’riy misralar tahlilida k o 'rish mumkin: U shoq q a n d o q tuzga m o n a n d erur, Va le k in b iri tuz, bin q a n d erur. Bu misolda qo'llangan q a n d va tu z so‘zlari aslida antoniiular emas, ammo birinchi misolnmg ikklnchi misrasida tuz va qand leksem alari muallifning leksik qo'llashi natijasida «a ch ch iq » va «shirin» m a’nolarini ifoda etib, kontekstual antonim iya hosil qilgan.
Bunday qo'llanish olm oshlarda va sanalarda ham uchraydi: Bir u deydi, bir bu deydi, d eg an d a u va bu olm oshlarida kontekstual zidlanish bor. Bu quyidagi she’riy m israda ham o ‘z aksini topgan: Sichqonlarga nisbatan Poyloqchiman, to 'g ‘riman. K o'rsam tekin g o ‘sht b a ’zan Chidolm aym an - o ‘g ‘riman. Leksik antonimiya leksem alarning bir-biriga zid m a’no anglatishi asosida guruhlanishidir: o q va qora, qaiin va yu p q a kabi. Antonimiya hodisasi, asosan, bir so'z turkum i leksem alari doirasida yuz beradi. Sifatlar: a) hajmi belgisiga k o ‘ra: is s iq va sovuq, b) yosh belgisiga ko'ra: yo sh va qari, c) x arak ter - xususiyati belgisiga ko'xa; s a x iy va xasis, botir va qo'rqoq, aqlli va ahm oq, d) shakl - belgisiga ko'ra; to ‘g ‘ri va egrf, e) m a ’za - ta ’m belgisiga ko'ra; achchiq \ a shirin kabi. Payt, holat, m iqdor m a’noli leksemalar doirasida ham antonimiya hodisasi keng tarqalgan: a) kecha va ertaga, avvalo va k e y in (payt belgisiga ko'ra), b) tez va sekin, a rang va bem alol (holat belgisiga ko'ra), v) k o ‘p va oz, m o ‘1 va ka m (miqdor belgisiga k o 'ra) va boshqalar. Bunday leksem alarning sifat yoki ravish turkum iga mansubligi keyingi yillarda bir qadar m unozarali bo'lib
qolmoqda. www.ziyouz.com kutubxonasi Otlarda: a) belgi otlarida: b o y lik v a kam bag'allik; b) qarama- qarshi tom on nomlarida: sh a rq va g ‘aib; c) fasl nomlarida: yo z va qish, k u z va bahor; d) sutkaning qarama-qarshi tomonlarini ifodalovchi nomlarida: kecb a va kunduz, tong va shorn kabi. Fe'llarda: a) qaram a-qarshi harakat m a’nolarini ifodalovchi fe’llarda: borm oq va kelm o q ; b) sifat yoki ravishdan yasalgan fe’llarda: ken g a ym o q va toraym oq, sekinlashm oq va tezlashm oq kabi.
Ba’zan fe’lning sifatdosh shakli sifat turkum idagi leksema bilan anatom ik m unosabatlarga kirishi mumkin: o'qigan va bilim siz, o'qim agan va b ilim li kabi. Antonimiya hodisasi sifat turkuraida keng tarqalgan, o t va fe’llarda bir oz kamroq uchraydi, olmosh va sonlarda esa bo’lmaydi. Enantiosemiya (yun. enantios - qarama-qarshi -f sem a - belgi) bitta leksema m a’nosida nutqiy muhim talabga ko‘ra zidlanishning ifodalanishi. M asalan, o ’zbek tilidagi cbiqm oq fe’Ii aslida «ichkaridan tashqariga hara^atlanish»ni ifodalaydi. Shu bilan birga transport vositalaridan foydalanishda «tashqaridan ichkariga harakatlanish»ni ham anglatadi. Tilda bir so‘zga qaram a-qarshi ma’noli bir necha so ‘z bo'lishi ham mumkin. M asalan, oson so'zini antonimlari qiyin, og'ir, mashaqqatli, m ushkul kabi so'zlardir. Ba’zi bir so‘z birikm alarida, xususan, tarkibli termin b o ‘lib q o lgan so‘z birikm alarida antonimlik xususiyatini yo'qotib, um um an predm et nom ini bildirish mumkin. Masalan, oq - qora antonim , lekin oq gul deganimizda qora gulni esimizga keltirmaymiz; umum an, amaliyotda qora gul degan so'z birikm asi uchramaydi. Shuningdek, qora metallurgiya, qora ku ch birikmalari tarkibida ham qora so'zining antonimlik xususiyati y o ‘qolib, bu birikm alar ma’lum sohaga doir terminga aylangan. Antonim so ’zlar n u tq d a predmet, hodisa va ularning belgilarini solishtirib ko'rishda, bir-biriga qaram a-qarshi qilib, k o ’rsatishda va fikrimizni, his-tuyg‘ularimizni ta ’sirli, aniq ravshan ifodalashga ju d a k atta yordam beradi. Tilshunoslikda antonim larni belgilash mezonlari bo'yicha m unozarali qarashlar ham bor. Xususan, ayrim manbalarda opa va singil, aka va uka, to g ‘a va xola kabi so'zlar antonim lar deb baholanadi. Shu soha b o 'y ich a maxsus ilmiy tadqiqot ishlari olib b o rgan B.Isabekov esa ularni antonimlar emas, balki bir-biriga ju d a yaqindir deb asoslanadi. www.ziyouz.com kutubxonasi
Fe’lning bo'lishli va bo'lishsiz shakllari ayrim adabiyotlarda «antommlaming alohida bir tipi», deb qaraladi, biroq tilshunos Sh.Rahmatullayev bu fikrga qo'shilm aydi. U ningcha, «Oddiy inkorning o'zi ham antonim emas. Masalan, a y t va aytma, aytar va aytm as kabilar biri ikkinchisining inkori. Ammo ulam i o'zaro antonimlar deb bo'lm aydi. Asll bular ikki leksem a emas, balki ayni bir leksem aning ikki shakllaridir. A ntonim iya esa ikki leksema orasidagi m a'no munosabatdir». A ntonim iyani ayni shunday tushunish ayrim ilmiy m anbalarda ham bor. Antonimiya mezoni belgilashda Sh.Rahmatullayev, N.Mamatov va R.Shukurovlar tom onidan tavsiya etilgan
mantiqiy markaz prinsipiga tayanish yaxshi natija beradi. Bu prinsipga ko'ra ikkita m a’no o'rtasidagi oraliq tushuncha aniqlanadi va shy markazning ikki tom onidan o'rin oigan tushunchalar o'zaro antonim ik m unosabatlarda deb qaraladi. Masalan, kuz bilan bahor orasida qish bor, d em ak kuz va bahor leksemalari o’zaro antonim lar deb qaraladi, am m o kuz bilan qish antonim leksemalar emas, chunki bu ikki leksem a orasida oraliq tushuncha yo‘q; shuningdek, qish bilan yoz antonim lar, kecha bilan bugun antonimlar emas, kecha va ertaga - antonimlar; o‘tmish va hozir antonim lar emas, o'tm ish va kelajak antonimlar kabi. Antonimik m unosabatda bo'lgan ayrim leksem alar orasida mantiqiy markaz bo‘ladi-yu, ammo uni nom lovchi so'zning o ‘zi bo'lmaydi. Masalan, kulgi va yig'i leksem alari orasidagi mantiqiy markazni bildiruvchi maxsus so ‘z tilda yo‘q, ammo oraliq hodisaning o ‘zi bor: u kishining kulm asdan, yig'lam asdan turgan normal holatidir, dem ak, ana shu holat m antiqiy markaz sifatida tasaw ur qilinadi. Leksik antonimlar muhim uslubiy vositalardir. Ular matnda qarama-qarshi qo'yish (antiteza) vositasi rolini bajaradi, shu oraliq hodisa va holatlardagi qaram a-qarshiliklam i, ayrim obraz va personajlaming ichki dunyosidagi ziddiyatlam ing badiiy talqinini ta ’minlaydi: Tinglar edim betinim . Uzun tu nlar yotib jim. Seza olardim kuchin Ko‘pi yolg'on, k o 'p í chin, www.ziyouz.com kutubxonasi A n ton im lar m aqol va m atai jan rlarid a ham m uhim uslubiy vosita s a n a la d i - hayotiy tajriba um um lashm alam i m aqol va m atallar tilig a m os u slu b da t a ’sirchan ifodalash im konini yaratadi: Yozgi m ehnat - qishki rohat. Yaxshi d o 's t - jon ozig'i, Yom on d o 'st - bosh qozig'i. D o‘s t achitib gapirar, D ushm an - kuldlrib. TÀBU VA EVFEMIZM K ishilik jam iy ati taraq q iy o tin in g turli bosqichlarida, ayniqsa, kishilik ja m iy a tin in g ibtidoiy bosqich larid a b a ’zi bir narsalar, harak atlar m a n etilgan. A na sh u n d a y m an qilish hodisasi tabu deb
ata lad i. Bu
hodisa tild a
ham uchraydi. Jam iy at tara q q iy o tin in g dastlabki b o sq ich larida kishilar o 'rtasid a jin, arvoh va s h u n g a o 'x sh a sh ilohiy n arsalarga ishonish ju d a kuchli bo 'lg an . B u n d ay x alq lar jin va arvohlarga yaqin b o 'lg an shaxs yoki p re d m e tn in g nom i tilg a olinm asa, ulardan saqlanish m um kin, d e b o 'y lash g an . Q ad im g i xalqlarda, shuningdek, hozir ham q a b ila b o 'lib yash ay o tg an x alqlarda qabila boshliqlari o 'ig a n d a n k e y in u lam in g narsalariga tegish, ularning nom ini tilga olish m a n etilgan. A gar u lam in g narsalariga tegilsa yoki bu narsalaro in g nom i tilg a olinsa, arvohlar, jinlar urib ketadi, biror zarar y e tk a z a d i, d e b ta s a w u r qilganlar. X uddi shuningdek, ayrim y irtq ic h , zah arli hayvonlarning nom larini aytish ham m an etilgan. G o 'y o b u n d a y hayvonlarning nom i tilga olingach zarar yetkazishi m u m k in emish. Tabu qoldiqlarini hozir ham uchratish m um kin. M asalan, m usulm on ayollari orasida erlarini o 'z ismi bilan ch aqirish sa, b u n d a y h olat erga nisbatan hurm atsizlik sanalgan. O qib atda, m an etilg an so 'z la r o 'm ig a tushunchan i iiodalovchi b o sh q a so 'zn i ishlatish zaruriyati tug'iladi. Ana shund ay m an e tilg a n so 'z la m in g ishlatilishi eviem izm deb ataladi. M asalan: qizamiq so 'zi o 'm ig a gui so ‘zi, chayon so ‘zi o 'm ig a
so 'zlarin in g ishlatilishi eviem izm ho disalaridandir. Jam iyat taraq q iy otinin g keyingi davriarida dag 'al, q o ‘pol, n o q u lay s o ‘zlar o 'm ig a yoqimliroq, silliqroq www.ziyouz.com kutubxonasi
so'zlarni ishlatish hodisasi h am evfem izm k o 'rin ish la rid a n d ir. M asalan, o 'ld i so ‘zi o 'rn ig a vafot etdi, qazo qiidi, dunyodan o'tdi, dunyodan ketdi, jo n in i egasiga topshirdi, k o ’z i y u m ild i kabi.
B o ‘g ‘oz xotin o 'm ig a ikkiqat, o yo g ‘i o g ‘ir, y u k i bor, y u k li xotin, hom ilador kabi so 'z y o k i s o ‘z birikm alari ish latilad i. Evfemizm adab iy otd a stilistik v o sita sifatida k atta rol o 'y n a y d i. Jam iy atn ing b a ’zi bir ijtim oiy guru h lari m eh n at q ilm a y tek in x o 'rlik bilan hayot k e c h iru v ch ilar chunonchi, o 'g 'ri, b e z o ri va qim orbozlar o'zlarining yo m o n niyatlarini, yovuz n ia q sa d la rin i bo sh q alard an yashirish u c h u n s o ’zlarg a h a r xil m a ’n o b e rib q o ‘Ilaydilar. Bunday so‘zlarg a a rg o deyiladi. M asalan,
s o 'z i o 'm ig a
s o 'z i o 'r n ig a ovqatianmoq, o ‘Idirm oq so 'zi o ‘m ig a saliasini olib kelm oq so 'zlarin i ishlatadilar. TERM INOLOGIYA H ar b ir til shu tilga m an su b x a lq n in g m oddiy v a m a ’n a v iy dunyosini b u tu n bo rlig'ich a o 'z id a ak s ettiruvchi yo rq in k o 'z g u bo'lib, insonning m ehnat va ijtim o iy faoliyati b ila n uzviy bo g'liqd ir. Shu bois, jam iyatda s o d ir b o ‘lgan h ar q a n d a y v o q e lik yoki o'zgarish, birinchi n av b atd a, tild a o ‘zini nam oy on etadi. Tarixiy, ijtim oiy-iqtisodiy ta ra q q iy o t davom ida tiln in g lu g 'a t tarkibi tadrijiy ravishda doim o rivojlanib, boyib b o rad i. Bu boyish jam iy at rivojlanishi n a tija sid a paydo b o 'Ig a n y a n g i tu sh u n ch alam i ifodalovchi y a n g i so'zlar, n om lam in g v u ju d g a kelishi hisobiga sodir b o 'lad i. T ilning lu g 'a t tarkibi, u n in g lek sik-sem an tik sistemasi doim o o 'z g a rib boradi, ayni z a m o n d a , jam iyat u c h u n keraksiz h o lg a k e lg a n tu sh u n c h a yoki p r e d m e t nom larini ifodalab kelgan s o 'z la r arx aik so 'z sifatida is te ’m o ld a n chiqib, u n in g o 'ra in i y an gi s o 'z la r egallaydi, Lekin is te 'm o ld a n ch iq qan so 'z la r m iqdori y an g i p a y d o b o 'lg a n so 'z la rg a n is b a ta n an ch a kam b o lladi. Lekin b a 'z i h o lla rd a b u n in g aksi h am b o ‘lishi m um kin. Albatta, lug'aviy b irlik la rn in g iste ’m o ld an c h iq is h i lingvistik va ekstralingvistik o m illa r asosida, tiln in g ta b ia ti, til taraqqiy oti qonuniyatlari a so sid a r o ‘y beradi. B unda ik k i a so siy hodisa kuzatiladi: www.ziyouz.com kutubxonasi 1. Jam iyat v a ta b ia td a g i narsa-hodisalam ing yo'qolish i bilan u la m in g ifodachisi b o ‘lg a n so 'z la r ham y o ‘q bo 'lad i, hozirgi til stru k tu rasid an (lu g 'a t sistem asid an) chiqadi va tarixiy so'zlarga aylanadi. 2. Tilning
tak o m illash u v i jarayonida narsa-hodisaning m o h iy atin i aniq, to 'la va to 'g 'r i ifodalay o lm aydigan lug'aviy b irlik la r iste ’m o ld an chiq ib, ularaing o 'm in i hodisani aniq, t o 'g 'r i va to 'la ifo d alay d ig an lu g 'av iy birliklar egallaydi. D iaxron a sp ek td a o 'z b e k term inologiyasida faol b o ‘lg a n r lekin, yuqorida aytg an im izd ek , b u g un g a kelib m uayyan so h a la rd a k o 'p g in a ja ra y o n v a narsa-hodisalam ing y o 'q bo'lib k e tis h i natijasida u la m i ifodalovchi mistar, sheroza, noJ, kiik, xom a, muzahhib, law oh, kitobdor, midod, musawada, xushnavis, dabir k a b ila r is te ’m oldan chiqib, tarixiy term inlar q a to rid a n joy oldi. S h u n in g d e k , rivojlanish n atijasi o 'iaroq q o g 'o z ishlab c h iq a rish d a zamonaviy tex n ik a vositalarining q o 'lla n ish i azaliy
m av ju d bo'lgan
q o g 'o z tayyorlash tex n o lo g iy asini jid d iy b ir shaklda
o 'zg artirib yubordi. Q o g ‘ozning ipak y o k i k a n o p d a n emas, balk i sellyulozadan tay y o rlan ish i n atijasid a q o g 'o z turlarini an glatu vchi qog'ozi nim katoniy, qog'ozi abrisho'm iy, qog'ozi sultoniy, ohor muhrati qog'oz;
q o g 'o z ishlab chiqaruvchi geografik hud ud nin g o 'z g a ris h i bilan
q o g 'o z tay y o rlash ishining hunarm andchilikdan tak o m illash g an sanoat so h a sig a aylanishi tufayli qog'ozgar, qog'ozrez, varroq, sahhof, ju v o zi kog'az, korxonai kog'azbardor k a b i term inlar m u o m a la d a n ch iq ib ketdi. U lam ing o 'm in i fin qog'ozi, kom phyuter qog'ozi, yo zu v qog'ozi, qog'oz sanoati, q o g 'o z fabrikasi, m uqovachi k ab i yangi term inlar egalladi. L u g 'a t tarkibining d o im iy ravishda boyib borishi ijtimoiy h o d isa sifatida til ta ra q q iy o tin in g eng asosiy q onuniyatlaridan hisob lan adi. Leksik ta ra q q iy o t jam iyat rivojlanishining turli d a v rla rid a turli k o 'rin ish d a, tu rli darajada b o 'lad i. Yangi so'z ix tiro qilinm aydi, balk i tild a mavjud b o 'lg a n so 'z vasovchi elem entlar, y a ’ni m u ay y a n tilning o 'z ichki im koniyatlari h iso b ig a vujudga keladi. O 'y la b topilgan so 'zlar tu rli tillarda ju d a ham kam sonni ta sh k il etad i. Rus tilshunosi E.A.Zemskaya y ozadi: «Bir dam o 'y la b k o 'ray lik , yangi so 'z eskisi bilan b u tu n la y b o g 'la n m a g a n h o ld a yasaldi, deylik. U holda tilni e g a llash ju d a qiyin bir a h v o lg a kelib qolar yoki b u n in g um um an www.ziyouz.com kutubxonasi imkorii ham b o'lm as edi. L u g 'a t tark ib in i k e n g a y tirish y o 'sin i u n d an foydalanishni y an ad a qulaylashtirish, en g asosiysi, tildagi m avjud o 'z a ro b o g 'lan g a n s o 'z la r orqali real h a y o td a g i o 'z a ro b o g 'la n g a n v oqea-hodisalarni ifo d alash d an ibo ratd ir. S hunday qilib, so'zlarnin g tildagi o 'z a ro aloqasi real p re d m e t va m avjud voqea-hodisalar o 'rtasid ag i o 'z a ro a lo q a lam i ak s
ettirad i (Зем ская Э.А. К ак делаю тся слова. — М осква, 1963). Tilning lu g 'a t tarkibi y a n g i so 'z la r hiso b iga d oim o boyib boradi, b u bilan til ham ta ra q q iy etadi. Yangi s o 'z la rn in g asosiy qism ini term inlar tashkil e ta d i. Fan va te x n ik a ta ra q q iy o ti yangi term inlarni v ujudga keltiradi, ayni zam onda, term in lar fan va tex n ik a taraqqiyotiga zam in yaratadi, Zotan,
term inologik jih a td a n ilmiy ishlanm agan fan yoki ishlab c h iq a rish sohasi k u tilg an id ek rivojlana olm aydi. Ja m iy a td a g i h a r q a n d a y o'zgarish, birinchi navbatda, tild a o 'z aksini to p ad i. Jam iyat taraqqiy o tid agi m a’lum b ir
d av rlard a u y o k i b u soha
term inologiyasining m uayyan b ir to r doira k o 'la m id a n chiqib, u m um xalq nutqid a ham k e n g foydalanish h o latlari kuzatiladi. X ususan, O z b e k isto n m u staq illig i yillarida ijtim oiy-iqtisodiy term inologiyaga oid k o 'p la b term in lam in g o 'z b e k a d a b iy tilining chegaralanm agan qatlam iga sing ib borib, om m avly n u tq d a ken g k o 'lam d a qo'llanilishini k u z a tish m um kin. Investitsiya, valyuta, bank, mustaqillik, bozor iqtisodiyoti, konvertatsiya, ma'naviyat, m illiy mafkura, m illiy istiq lo l g'oyasi, akadem ik iitse y kabi
term inlar m ustaqillik m evasi sifatida tilim izda faol q o 'llan ib kelm oqda. Download 1.01 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|