Tilshunoslik asoslari
Download 1.01 Mb. Pdf ko'rish
|
|
kitobatchilik term in o log iyasida b o sh qa tilla rd an kalka usuli bilan o'zlash gan b irik m a sh ak lid ag i term in larn in g o 'zb ekchad agi m uqobil v a ria n tla ri ham birikm a sh a k lid a g i term in hoiatida ifodalangan. Bu h o la tn in g m avjudligi ay n i soha term inologiyasida birikm a sh a k lid a g i term in lar so n in in g ortishiga olib kelm oqda. Q uyida u sh b u h o latn i ingliz va o 'z b e k tillari misolida k o 'rib chiqam iz:
-
davom li nashr, washable binding ~ yuviladigan muqova, hand com position - qo'lda (barf) terish, title of the book - kitobning nomi, abridged edition / / condensed edition - qisqartma nashr, p rin ted publikation / / published work - bosma asar, issue editor - nashr m uhanin, paper reel - qog'oz o'rami, selektion(s), om nibus book (volume) - tanlangan asarlar to ‘plami, book collektion - kitoblar to'plam i
va h.z.. Yoki b oshq a tillarda, x usu san, rus tilida q o 's h m a so 'z shaklidagi term inlarning o 'z b e k c h a ekvivalentlari b irik m a shaklidagi term in ko'rinish iga eg a b o 'la d i: knigonoska -
-
kitobni tavsiflash, knigopod’em nik - kitob ko'targich, knigorasprostranenie - kitobning yoyilishi, knigopechatanie - kitob bosish va boshqalar. ETIMOLOGIYA E tim o lo g iy a - tilshunoslik fan in in g m uhim va m urakkab sohasi. E tim olo giy a so 'z i asli y u n o n c h a
va
logos so'zlaridan tash k il to p g an :
s o ‘zi «chin, haqiqiy, asl mohiyat» m a ’nosini, logos so'zi esa « ta ’lim» m a’nosini anglatadi. S hunga k o ‘ra etim olo g iya sohasida so 'z la m in g asl shakli va m a ’nosini a n iq la sh b o 'y ic h a izlanishlar olib boriladi. E tim ologiya tilsh u n o slik n in g ju d a qadim iy sohasi bo'lib, e ra m iz d a n a w a lg i davrlarda y a sh ag a n filosof va filologlar ham s o 'z la m in g kelib
ch iq ish tarixi
bilan shug'ullanganlar. E tim olo giy ad a so 'zlam in g h a q iq iy va birinchi asl m a’nolari, www.ziyouz.com kutubxonasi shakllari til tarixi ham da b o sh q a tilla rd ag i shu so 'z t o 'g 'r i kelgan o 'z a k k a e g a b o 'lg an s o 'z la r b ila n qiyoslash a s o sid a aniqlanadi. B unda so'zlam ing k e lib ch iq ish tarixi, m a ’n o s i ch u qur tah lil qilinadi. T ilshunoslikda yangi
so 'z n in g k elib
chiqish ta rix in i o'rganish, an iq lash nisbatan oson, lek in eski s o 'z la m in g etim ologiyasm i, y a ’ni qachon p a y d o b o 'lg a n i va qaysi tild a n olinganini, u n ing dastlabki m a’no a n g la tis h xususiyatlarini ta h lil qilish a n c h a m urakkabdir. Biror so 'z n in g kelib c h iq ish in i aniq lash d a m azku r so'zning b o sh q a tilla rd a g i tovush stru k tu ra s i va m a’nolari bilan qiyoslanadi. Lekin b u jaray o n ham har d o ira aniq natija beraverm aydi. C h u n k i b a ’zan so 'zlam in g ta s h q i shakli, tovush tarkibi bir-biriga y a q in b o 'lsa ham, u la m in g ina'nolari tu rlich a bo'lishi m u m k in . M asalan, k o 'p g in a adabiyo tlarda b itik so'zining x ito y tilid a g i yozuv ch o ‘tka si m a’nosidagi bi s o 'z i bilan b o g 'lab ta lq in qilinadi. M ahm ud K oshg'ariyning XI a s rd a m aydonga k e lg a n filologik «D evonu lu g 'o tit turk» a s a rid a b itik term inining u c h m a ’nosi qayd qilingan: 1. Kitob. 2. Yozuv (xat); «angtb b itig i Ье1дяЫк ~
u n in g yozuvi m a’Ium, belgilik»; 3.
T u m o r (o'g'uzcha): «oi bitik -t-uldy ~ u k ito b n i k o 'ch irib yozdi»; «ol bitik juzsadi ~ u x atn i o 'chirm oq istadi»; «ol bitik tam g'alad y **
u xatga, k ito b g a xon tam g 'asin i urd i» ; «Men aibar b itik jutturdum - m en u n g a xatni o 'c h irtird im » . O ’rta asrlarda tu m o r term ini «bukJab o'raJgan noma; o ‘rama qog'oz; xat; y irik yozilgan har qanday yozuv; duo yozijgan qog'oz» m a ’n o la rn i ilodalab kelgan. «Devonu lu g 'o tit turk»da b itm oq f e ’lidan yasalgan y a n a boshqa term in lam i ham ko'rishim i 2 m u m k in : «bitigu - tu rk la r v a bo shq alam ing siyohdoni»;
yozuv egasi (yozuvni biladigan kishi)
m a’nosida»; «bitiklik пен,
- b itis h g a m o'ljallangan, u stig a yoziladigan narsa»; «bitik bititguchi - x a t
bituvchi. O 'g 'u z va qipchoqlarda b u s h a k l bititdAchi s h a k lid a qo'llanadi». Yusuf Xos Hojibning « O u ta d g 'u bilig» (« S ao d atg a yo'llovchi bilim») asarida ham b itik
term in i k o ‘p m iq d o rd a uchraydi. U k o 'p ro q maktub m a 'n o s id a k elg an : «3803. Elig m a yana bir bitig bersyni, O q u su n b itig n i шен>а bytsyni. Y a’ni:
3804. Elig aydbi u d tb im b itig b ir уо1ы, ВШдкд y a n u t www.ziyouz.com kutubxonasi
q u l d u yash-teg tolhi. Ya’ni: Elig aytdi: Bir yo'la m aktub yubordim, M aktubga javob qildi yo sh i rasoiaiga xos. Shuningdek, « Q u ta d g ‘u bilig»da bitik term ini kitob yoki
yozuv m a ’nolarida ham q o 'lla n g a n : «2192. Bitib qodm asa erdi bilga bitig, Saqishqa n e k u e rd i al ya»> etig. Ya’ni:
Bulardan tash q a ri, «Q u tad g 'u bilig»da
m a’nolarida birikm a shaklidagi qumaru bitig term in i ishlatilgan: «A ytoldu elig k A qum aru bitig qodiribishun ayur. Y a’ni:
U sh b u term in tark ib id ag i qumaru so'zi
qadim gi turkiy tild a «vasiyat; pand-nasihat, o'git» m a’nolarini ifodalagan. Asarda Yusuf X o s H ojib birikma sh ak lid ag i kag'az bitig term inidan ham foydalanadi. Bu term in yo zu v qog'ozini ifodalaydi: «1327. BitigynlA aldbi bu k a g 'a z bitig, Bayat athi birlA bitidi bitig. Ya’ni: S
Taxm inan XV1-XV1I asrlardan e ’tiboran b itik m ustaqil term in sifatida iste’ino ld an chiq ib , uning
m a ’nolari o 'ra id a a ra b va fors-tojik tillaridan o'zlashg an xat, kitobat, kitob, nom a k a b i term inlar m an b alard a faol q o ‘liana boshlandi.
te rm in in in g k elib chiqishi haq id a tad q iq o tch i olimlar tom o n idan tu rlic h a fik rlar bildirilgan. Eski o ’zbekch ada faol, hozirda kam b o ‘lsa -d a , is te ’m olda b o 'lg a n «yozuv», «kitob», «xat» m a ’nolarini ifo d a lo v ch i bitik term inining bitm oq fe ’lidan yasalganligi h a m m a m iz g a yaxshi m a’lum. Bu h a q d a tilshunos olim E.V.Sevortyan o ’zin in g «Etim ologicheskiy slovarb tyurkskix yazbikov» nom li k ito b id a atroflicha to ‘x talib o 'tg an . Unda
fe’llarining etim ologiyasiga oid tu rli k o'rin ish d ag i filer va farazlar b erilg an. L u g 'a td a
fe’lining q u y idagi m a ’nolari bayo n qilinadi:
Bizningcha, yozmoq, yozuvni kesib olmoq, yozib olm oq kabilar «biti» ning
e n g dastlabki m a ’n o lari bo'lishi kerak. Bu
haqd a www.ziyouz.com kutubxonasi «ApeBHeriopKCKHM cAoaap»da ham aytib o 'tilg a n . XIII-XIV asrlarga oid «Attuhfatuz z a k iy a tu fillu g 'a tit tu rk iy a» d a h a m bitik leksem asi «kitob» va
«o'sim lik» m a’nolarini ifo d alash i k o 'rsa tib o'tilgan. Shuningdek, «D evonu Iu g 'o tit tu rk » d a
n in g yana bir m a ’nosi berilgan:
- o sm o n d an nozil b o 'lg a n kitoblar: tavrot, injil, zabur, q u r’o n la rd a n birisi».
y u q o rid a keltirilgan to'rtin chi va b e s h in c h i m a ’nolari
term in in in g din iy aham iyatdagi
m a ’no siga yaqindir. E.Sevortyan lu g 'a td a turkiy
h a q id a g i V.V.Radlov (Radi. AST., 1991, str. 319), G .Ram stedl (G .R am sledt. Ein a n la u te n d e r stim m loser Labia! in m ongolisch-türkischen U rsprache. - JSFO u, 1916-1920, XXXIII, str.9), P.Pelliot (P.Pelliot v JA, 1925, str.253-254) kabi olim larning fikrlarini ham b e rib o 'ta d i. U larning b a ’zilari tu rk iy «biti» n in g xitoycha «pi < p iet» - m o 'y q alam (tush bilan yozishga m o'ljallangan m o ‘yqalam ) so 'zid an y a salg a n lig in i yoqlaydilar. Ayni shunday fikr «D revnetyurkskiy slo v ar» d a ham aytilgan. Shuningdek, lu g 'a td a V. Bang to m o n id an berilg an «¿>/£/>ning quyidagi k o 'rin ish d ag i m orfologik tark ib i k o 'rsa tib o'tiladi: «
=
4-
i»; b u erda « i» fe ’l yasovchi qo'shim chad ir". V .B angning b u fikri,
albatta, m unozarali. C h u n k i
fe’lining «bi» (keskir qurol, pichoq) o t sh a k lid a n yasalganligi haqidagi fikrlar
ham bor.
K e y in ch alik «biti» ning x ito y tilidan o 'zlash g an lig ig a o id taxm inlarni M .R esen en ham da
J.K losonlar ham
m a'qu llay d ilar. E .S ev ortyanning ta ’kidlashicha, taklif q ilin g a n ushbu e tim o lo g ik fikrlar kam chiliklardan xoli emas. C h u n k i, qadim g i tu rk iy m an b a lard a ot k o'rin ish id ag i
q a y d etilm agan. Shu b o is b o 'lsa kerak, M. Resenen, ayni zam o nd a, xitoycha «piet» n in g ay n an «biti» u c h u n asos ekanligiga s h u b h a bilan qaraydi. G .fon d e r
G abelents tu rk c h a
h in d -e v ro p a m anbalariga oid b o 'lg an y u n o n c h a «pittahioy» b ila n ham b o g'lay di. Bu fikmi k ey in ch alik E.Polivanov h am q o 'lla b - q u w a tla y d i, lekin uning fikricha, b itik < bitik x ito y tilidan dastlab m o ‘g ‘ulchaga, so’n g ra esa, m o ‘g ‘ul tili v o sita sid a tu rk iy tilga o'zlash g an . E.Polivanov o ‘z tad q iq o tid a tu rk iy tilla rg a xos b o ‘lgan
ham da yo zm o q fe ’llari h aq id a s o ‘z yuritib, bitm oq fe’li, asosan, s h a rq iy h u d u d lard a y a sh o v ch i turk iy xalqlarga, xususan, o 'zb ek larg a,
fe ’li esa, k o 'p ro q g 'arb iy d ag ilarg a - usmonli tu rk la ri va tatarlarg a x o slig in i aytadi, E.D.Polivanov fikrining ta s d ig 'i sifatida tu rk tilid ag i «bitm ek» www.ziyouz.com kutubxonasi fe ’lin in g tarixd a h am d a h o zirgi kunim izdagi m a’no anglatishi bilan q iziqib k o'rdik, «T urk tilining etim ologik lu g ‘ati»da bitgi s o 'z ig a qu y id ag ich a izoh berilgan: «Turkcha bitim ek (ya
2 mak)
s o 'z id a n «bit-gi bitgi» (yozma bo ‘Igan, yozilgan, arabcha kitap).
Bu y erd a til n u q ta i nazaridan aham iyat berilishi kerak b o 'lg a n m uhim bir n u q ta bor: biti bitig s o ‘zlari Osiyo tu rk c h a s id a
m a’nolarini ifodalaydi. Holbuki, A n a d o 'li xalq tilida esa, «o‘sib (ko'payib) ketm oq, urchimoq. yetishm oq, mahsulot holiga kelm oq» m a’nolarini ifodalovchi «bitm ek»
fe’li qad im g i tu rk
tilida «yazmak»
m a’nosida q o 'lla n g a n «bitimek» b ila n m a ’nodosh b o 'lg an va u n d a n bitg(k)i (kitap) s o ‘zi yasalgan. B itki /arabcha nebat) xalq tilida (shevada) b itg i sh a k lid a ham talaffuz qilinadi, am m o b u y e rd a bitgi b u tu n la y b o sh q a m a ’n o - kitap m a’nosini anglatm oqda». Bitgi lek sem asi hozirgi tu rk tilid a qadim gi turk tilida an g latg an m a ’n o la rid a n biron tasini h am ifodalam aydi. U ning hozirgi sh a k li
bo'lib, q u y id a g i m a ’noda ishlatiladi: «(Botanikaga oid) T u sh g a n yerida ildiz otib, hosil beruvchi, s o 'n g ra esa, qurib a d o b o 'lu v ch i o 't-m a y sa y o k i daraxt kabi o ‘sim liklarning u m u m iy nom i, nabotot.
o'sim lik (bitkijlaida y ash o v ch i d araxt biti k ab i o'sim lik hasharotlarining um um iy nom i v a hokazo». U shbu iz o h d a n k o ‘rinadiki, qadim gi tu rk tilida faol q o ‘llanishda b o 'lg a n b itg i//b itk i so'zi hozirgi turkch ada b u tu n la y boshqa m a ’n o d a qoMlanadi. Uning q ad im gi
m a ’nosini b u g u n g i tu rk tilida arab tilidan o'zlashgan kitap lek sem asi iio d alam o q d a. «Türk Dilinin Htimoloji Sôzlü§ü» (T u rk tilin in g etim o lo g ik l\ig ‘ati)da
term ini um um an uch ram ay d i. U ni faqat h o z irg i turk tilining izohli lu g 'atid ag in a uch ratish im iz m um kin. Lekin b u lu g 'atd a ham u n in g b utunlay b o s h q a m a ’nolam i ifo d alab kelishini ko'ram iz:
1. C h a rc h o q yoki o g 'ir k a sallik d a n keyingi holsizlik, m ajolsizlik. 2. H o lati yom on, rohatsizlik». T u rk tilida
fe ’li an g latg an m a ’n olam in g b a ’zilari o 'z b e k c h a d a g i «bitm oq» fe’li ifodalagan m a ’nolarga a n c h a yaqin. M asalan:
1.
Tamom bo'lmoq, so'nggiga, oxiriga yetm oq. 2.
Barham topinoq, y o ‘q bo'lmoq. 3.
O sib unmoq, hosil bermoq, yetish m o q >. Ushbu holatlar turk tilidagi «b itm ek» fe ’lining yozm oq m a ’nosida um um an qo'llanm agan - ligini, bu esa, E.Polivanov fikrining to ‘g ‘ri ek anlig ini asoslaydi. www.ziyouz.com kutubxonasi E.Polivanov y a n a bir g'oyani ilgari su rad ik i, u n g a k o 'ra tu rk iy tildagi
p it so 'z id a azaliy «t» to v u sh i sa q la n ib qolgan, m o 'g 'u l tilida esa, tab iiy shakldagi evolyutsiya n atijasid a o'zg arish s o d ir bo'lg an, y a ’n i bitik > bicik. E.Polivanov o ‘z asarida G. fon d e r G abelens fikrining tasdig'i sifatida yozadi:
-
biôik u c h u n boshqa etim o lo g ik holatni ham k o 'r s a tis h m umkin: y u n o n c h a
fon etik nuqtayi n a z a rd a n tu rk iy tildagi
leksem asining tovush tarkibi bilan m o s keladi. «P» o 'rn ig a «b» tovushining alm asbuvi qadim gi tu rk iy til u c h u n xos holatdir, «a» o 'm id a «i»
n in g bo'lishi sin g a rm o n iz m ta ’sirida o ld in g i b o ‘g ‘indagi ai» bilan bog'liqdir. S h u n in g d e k , yapon e tim o lo g lari qadim gi y ap o n tilidagi
s o 'z in in g ildizlarini u sh b u xitoycha
s o 'z ig a b o rib taqalishi h a q id a g i ehtim olni ilgari surishgan». T arixdan y ax sh i m a’lumki, q a d im d a tu rk la r yashash jo y la ri va hayotiy jih a td a n xitoyliklar b ila n y a q in aloqada b o 'lg a n la r. Shu sababli u lar h a r ikkisi ham b ir-b irla rid a n turli jih a tla rd a n ta ’sirlanganlar. C h u n k i o'zaro q o 's h n i v a tu rli siyosiy tu z u m la r taqozosi b ilan asrlar davom ida b irg a y a sh ab kelgan x a lq la r m adaniyati, k o 'p hollarda, b ir-b irig a o ‘z ta ’sirini o 'tk a z ib kelgan. T o 'n y u q u q bitigtoshidagi m a tn d a n ham an g lash ilad ik i, turk x oq on lig inin g Xitoy davlati b ila n aloqalari ju d a y a q in bo'lgan. Ba’zi davrlarda u n g a b o g 'liq ham b o 'lib q o lg an . U shbuning ta sd ig 'in i quyidagi s a trla r o rq ali ham k o 'rish im iz mumkin: «(1) Bilga T o'n yuquq b a n ôzun T a b g 'a c h a lin g a q u lu n tu m . T u ruk bodun T a b g 'a c h q a k o ru r arti. Ya’ni: Bilga To'nyuquq m en o'zim Tabçfach daviatida tarbiyalandim. Turk xaîqi Tabg‘achga qarar edi. (2) T u rk b o d u n q a n u n bolm aybin T ab g 'ach d a a d r u ltu , qanlantu, q a n u n q o d u p T a b g 'a c h q a y a n a ichikdi. T angri ancha tamish arinch : q a n bartim . Ya’ni: Turk xalqi xo n i bilan b o ‘lmayin, Tabg'achdan ayrildi. X onlik b o ‘ldi. X onini qo'yib, yana Tabg'achga q o 'sh ild i (taslim bo'ldi). Tangri shunday degan shekilli: Kon berdim». U shbu m atnga b e rilg a n izohda yozilishicha,
Download 1.01 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|