Tilshunoslik asoslari
Download 1.01 Mb. Pdf ko'rish
|
|
».
Demak, tu rk va xitoy xalqlarining b ir-b irig a yaqinligi h a r ik k i tilda ham o ‘z aksini topgan. B u n d a y tarixiy vaziyatlar k o 'p www.ziyouz.com kutubxonasi
hollarda m o 'g 'u lc h a , u orqali esa, xitoycha so 'z la m in g turkiy tillarga o 'zlashishiga zam in yaratgan. Bu esa, «biti»n ing turkiy (o'zbek) til(i)ga x lto y c h a d a n m o 'g 'u l tili v ositasida o'zlashgan, d eg an fikm ing tu g 'ilis h ig a muayyan sh art-sh aro it yaratadi. Lekin
biz ak sariy at h ollarda turk iy tillarg a o 'zlashgan m o 'g 'u lc h a so 'zlar h a q id a k o 'p ro q gapiramiz, lek in buning aksi, y a ’ni bu xalqlar o 'rta s id a g i tarixiy yaq in lik tu rk iy so'zlarning m o 'g 'u l va xitoy tilla rig a o'zlashishiga h am zam in hozirlagan b o 'lish i tabiiyligini n a z a rd a n qochiramiz. A lbatta, bu bilan biz m uayyan tarixiy v a z iy a tla rd a turkiy tillarga k irg a n m o 'g 'u lc h a elem en tlam i in k o r e tm o q c h i emasmiz. U m um an, har bir til o'zin in g k o 'p a srlik tarixiy taraqqiyoti davom ida qaysidir d arajad a o 'zg a tilla r t a ’siriga tushadi. C h u n k i m uayyan bir til sohibi bo'lm ish x a lq
b o sh q a xalqlard an b u tu n lay ajralgan h old a yashay olm aydi. X alqlar o 'rtasid a tu rli davrlarda turli k o ’rinishdagi alo q alar, xususan, iqtisodiy, siyosiy, m adaniy aloqalar, o'zaro d o 's tlik , yaxshi q o 'shnichilik k ab i m unosabatlar m avjud bo'Iib k e lg a n . D unyoning barcha xalqlari o 'rtasid ag i b u n d a y m u n o sabatlar tild a u yoki bu k o 'rin ish d ag i o'z izlarini qoldiradi. Ayni s h u n d a y holatiaini tarixan yaqin yashagan qadim gi turk, m o 'g 'u l v a xitoy xalqlarining tillarida ham to 'liq kuzatish mumkin, XII—
XIII asrlard a « biti»ning boshqa fe ’l shakli ~ «,bit»ning o 'rta g a chiqq an lig i k u zatilad i. Bu holat ikki xil yo'sinda izohlanadi, b irinchid an , fe ’lning bu shakli G. R am stedt taxm in qilgan idek , x ito y c h a d a n om ofon ot sh ak lid a turkiy tillarga o'zlash g an. Ikkin ch i farazg a ko'ra,
shak li turk iy til negizid a qadim gi s o 'z y asalish i m odeliga u y g 'u n holda vujudga kelgan. Shu o 'rin d a E .S ev o rty an «bit/» h aq id a y a n a bir íarazni ilgari suradi: «T urkiy
m o 'g 'u lc h a d a (toshga, metailga) yozm oq, chizm oq m a ’nolarin i anglatuvchi «b&i» bilan mos keladi. O y la sh m u m k in k i, balki, oltoycha
m o 'g 'u l tilid a n dastlabki tu rk iy «bitim i siqib ch iq a rg an bo'lishi ham m um kin». S h u n in g d ek ,
fe’Iidan ish-harakatning n atijasini ifodalovchi u m u m tu rk iy bitik ~ bitig ot shakli y asalg an bo'Iib, u q u y id a g i m a’nolanii anglatg an : 1 ) xat, m aktub; 2)
kitob; 3)
hujjat; 4)
nimadir yozilgan manba yo ki narsa); 5)
tumor;
6 ) harfJar v a hokazo. www.ziyouz.com kutubxonasi
E.Sevortyan o 'z lu g 'a tid a G .D yorferniny tu rk iy yasam a bitik bitig term inining aniq m orfologik tark ib g a e g a ekanligiga suyanib, u n i
m a’no sin i ifodalovchi s a n k ritc h a p i taka, toxarcha pidaka ham da s o 'g 'd c h a p&k (buyruq, qonun-qoidajiar bilan tenglash iirish g a oid u rin ish larin i o rtiq ch a d e b hisoblaydi. A. fon
G aben o ‘z in in g qadim gi tu rk iy tilga oid
tadqiqotlarining yaku ni sifatida «¿i/» fe'li b ila n b o g 'liq b a ’zi fikrlarini beradi. U nga k o ‘ra: «bit - yuz, bet; b iti - yozmoq; bitig, ptig - yozuv, had, m aktub, vasiyatnoma, kitob; bitigu3i - yozuvchi (kotib); bitit - yozdirmoq; bitka3i - yo zu vch i (.kotib)». Bu o 'rin d a A. fon G aben «¿/¿frning qaysi tild an o 'zlash gan ligi h a q id a h ech qanday m a’lu m o t b erib o'tm aydi. L ekin
haqida to ‘xtalganda, uni xitoycha
bilan b o g 'la b , «yozuvli tosh» m a ’nosida kelganin i k o 'rsatib o 'tad i. A yni zam onda, «bl»//«pi» orqali «pichoq» m a ’nosi ifod alash ini yozadi va p ichoq leksem asi «&»
s o 'z ig a o 'z b e k tilid a kichraytirish m a ’nosini ifodalovchi
q o 'sh im ch asi q o 's h is h orqali yasalganini ta ’kidlaydi. B oshqa bir m anbada q u y id a g ic h a fikr bildiriladi: «Pichoq tarixan b—ch—q h o lid an o ‘zbek, uyg'ur, turkm an tillarida
holida, y a ’ni bchq > pchq, qozoq, q o raqalpo q tillarida
form asida sh ak llan ib , qirg'iz tilida qadim gi
h o lid a saq lan g an i b ilan xarakterlanad i. Pichoq so'zining etiraologiyasini qadim gi bi -
tig', daw, qirra so 'zi bilan b o g 'liq holda tu sh u n tirish m um kin, y a ’ni b i (tig ) ch (otdan fe ’l yasovchi affiks) - bich, bichm oq b o ‘lib, keyinchalik bichm oq fe’lining o 'zag i bich g a so 'z yasovchi - ak affiksining q o ’shilishi tufayli
s o ‘zi yasalgan. K eyinchalik, h ar bir til o ‘z oldiga fonetik o 'z g a rtib o lg an d eb aytish m um kin . Buni tu b an d ag i form ula bilan izohlash m um kin: bi-hch > bich + ak > bichak - pichoq, pishaq». Bizningcha, ik k in c h i fikr tarixiy h a q iq a tg a yaqinroq. «K iyim -kechakning taxliti, fasoni, bichim i»ni anglatuvchi bichiq term ini ham a y n i sh u shaklda, y a ’n i
fe ’liga ~(i)q qo 'sh im ch asin i q o 's h is h orqali yasalgan: bich+ iq = bichiq. Professor A K .B o ro v k o v ham bitik leksem asining «yozuv, xat» m a ’nolarida k e lish in i va uni u y g 'u rc h a arxaik so‘z sifatida izohlaydi. Demak,
term in i etim ologiyasi h a q id a turlicha q arash lar mavjud. Shu o 'rin d a y an a bir tax m in ham tug'iladi: qadim da, xususan, o 'rx u n -y e n ise y b itiklari to sh la rg a keskir www.ziyouz.com kutubxonasi
q u ro lia r yo rd am id a o 'y ib yozilgani m a’lum. Shunga k o 'ra asli turkiy s o ‘z b o'Igan «bi» o t shakiining qadim gi tu rk iy tilda pichoq, iig', keskir asbob, quiol m a’nolarini anglatganini in o b atg a o ig a n holda
f e ’lining asli turkiy «bi» otiga
«t» o td an fe ’l yasovchi aífiks q o 'sh ilish i natijasida yasalgan so'z siíatid a q a b u l qilishim iz m um kin. T urkiy tillarda fe ’l asosga -
affiksi q o 'sh ilish i natijasida ish-harakatn in g natijasini yoki fe ’ldan an g lash ilg an harakat jarayoni bilan b o g 'liq b o 'Ig a n narsa, p red m e tla m in g nom ini ang latuv chi ot yasalishi m ayjud holat. B un d a u shbu affiks «undosh bilan tu g ag an fe ’llarga q o 'sh ilg a n d a affiks oldidan unli orttiriladi:
kabi» yoki qaym oq -> qayiq, bo'g'm oq —> b o ‘g ‘iq, to'sham oq -+ to'shak, elam oq -> elak v a h.z.. Bu esa, o ‘z navb atid a, bitik ~ bitig leksem asining, pichoq so 'z i singari, turkiy «bi» bilan b o g 'lag a n holda, qadim gi tu rk iy tild a
sh a k lid a yasalgan b o 'lish i m um kin deg an y a n a b ir xulosaga k elishim izga asos b o 'la oladi. K o‘rib o ’tilganidek, etim o io gik tahlillar m urakkab b o ’lishi bilan b irg a aniqlikni ham talab etadi. LEKSIKOGRAFIYA Leksikografiya tilsh u n o slik ning bir qism i b o ‘lib, m a ’lum b ir tilg a xos so'zlarni to 'p la s h , u la m i m uayyan b ir sistem aga solish v a Iu g ‘at tarzida n a s h r etish haqidagi ham d a lu g 'a t va u n in g tuzilishi, lu g 'a t turlari to 'g 'risid ag i bo'lim idir. L eksikografiyaning vazifasi ju d a k en g b o iib , u q an d a y lu g 'a t tu zish talab-ehtiyojlariga javob berishi lozimligini ham o'z ich ig a oladi. Shuni aytib o 'tis h kerakki, kishilarning yodda tu tib q o lish qobilyati n a q a d a r kuchli bo'lm asin, bir tildagi b a rc h a so 'zlam i, u lam in g xilm a-xil m a ’nolarini esda saqlash n ih o y a td a qiyin va m um kin ham emas. Shuning u c h u n ham kish ilarn in g m adaniy h a y o tid a turli xildagi lu g 'a tla m in g ah am iy ati ju d a kattadir. K ishilarning ana shu n d ay m adaniy eh tiy o jlarin i qondirish u c h u n turli xildagi lu g 'a tla r tuzilgan va hozir h am tuzilm oqda. H ozirgi k u n d a ikki tillik taijim a www.ziyouz.com kutubxonasi lug'ati, k o 'p tillik tarjim a lu g 'ati, izo hli lu g ‘at, ikki tillik defferentsial lu g 'a t, term inologik lu g 'a t, tarixiy
lu g 'at, etim ologik lu g 'at, c h e t tillardan k lrg a n so 'z la rn in g lug'ati, dialektologik lu g 'a t, frazeologik lu g 'a t, idiom atik so ’zlar lug'ati, orfografik lu g 'a t va e n tsik lo p e d ik lu g ’atlar kishilam ing m adan iy ehtiyojini q o n d iris h uchun xizm at qilm oqda, S o'zlarning m a ’lum m aqsad bilan to 'p la n g a n , tartibga solingan kito b yoki b o sh q a sh ak ld ag i to 'p la m i lu g 'a t deyiladi, L ug'atlar turli m aq sad lard a tuziladi. S hu sa b ab li uning turlari ham k o 'p . L u g 'a tla r tildagi so'zlarni, iboralar, m aqol va m atallar va tu rli nom larni m a’lum ta rtib d a o ‘z ichiga olgan kitoblardir. B u nd ay lu g 'a tla r o 'tm is h d a qo 'ly o zm a shaklida ham bo 'lg an . Leksikografiyaning vazifa d o ira sig a quyidagilar kiradi:
a) lu g 'a t tuzish prinsiplari va m eto d ik a sin i ishlab chiqish; b) lu g 'a t tiplari v a turlarini aniqlasb; vj lu g 'atsh u n o sla rain g ishini tashkil qilish; g) lu g 'a t tuzish u ch u n asos b o 'la d ig a n k a rto tek a fondini yaratish; d) lu g 'atch ilik tarixini o'rganish; e) lu g 'a t tuzish b ilan shug'ullanish. L ug'atlar q o 'lla n g a n m aq sad g a k o 'r a d astlab ikki tip g a bo'linadi: 1 . Q om usiy (ensiklopedik) lu g 'a tla r 2.
Lisoniy (lingvistik) lu g 'atlar Q om usiy lu g 'a tla rd a tabiat v a ja m iy a td a g i narsa-hodisalar, tarixiy voqea
jarayonlar, b u yu k sh ax slar, ilm -fandagi nashriyotlar, b u y u k nomlar, davlatlar, sh a h arlar h aq id ag i m a'lum ot beriladi. Demak, bu tip d agi lu g 'a tla r d a asosiy e ’tibor tildagi so 'zlarg a em as, balki shu so 'z la r y o k i so 'z birikm alari vositasida n o m lan gan hodisalarga qaratilad i. Q om usiy lu g 'a tla r o 'z navbatida ikki tu rg a bo'linadi: a)
universal qom uslar. B u nd ay lu g 'a tla rd a ishlab chiqarishning, fan, adabiyot, tabiat, ja m iy a t va hokazolarning b archasiga o id rnuxim tushunchalar, p re d m e tla r, hodisalar v a shu sohalarda tan ilg a n b uyu k (arboblari, q ah ram onlar) shaxslar, olimlar, ixtirochilar, yozuvchilar, sh o irlar, davlat arboblari, qahram onlar, s a n ’atk o rlar haqida m a ’lu m o t beriladi; www.ziyouz.com kutubxonasi b) so ha qom uslari. Bunday q om uslarda faqat bir sohaga oid m ateriallar b erilad i. Lisoniy lu g 'a tla rd a so 'z m a’nolari, imlosi, talafíuzi, iboralar, xalq m aqollari, xullas, til birikm alariga oid m a'lum otlar beriladi. Demak
liso n iy lu g 'a tla rd a til va
n u tq birikmalari, til kategoriyalari h a q id a m a'lu m ot berish m aqsad qilinadi. Lisoniy lu g 'atlar h am d a s tla b ikki turga bo'linadi: a) urn um iy lu g 'atlar. Umumtil birliklari, ularning raa’nolari va q o 'lla n ish x u su siy atlari izohlanadi; b) x u s u s iy (maxsus) lug'atlar. T ilning lu g 'a t boyligidagi birliklar m a ’lu m sohalar b o 'y ich a y o k i shu tildagi m a’lum m ikrosistem alar, g u ru h la r b o 'y ich a tanlab izohlanadi. Shu
sababli ular ta ijim a lu g 'a tla ri d eb ham yuritiladi. T aijim a lu g 'a tla r. Bir tilning y a ’ni taijim a qilinayotgan tilning lu g 'a v iy birlig ig a boshqa tiln in g m a ’n o jih atd an to 'g 'ri keladigan ek v iv alen ti beriladi, o 'z g a tilning lug'aviy birligi tarjim a etiladi, tavsiflanadi. B unday lu g 'a tla rd a bosh qa bir tildagi so 'z la r o n a tiliga y oki ona tiíid ag i so 'zlar biror boshqa tilga tarjim a q ilin ad i. Taijim a lu g 'atlarid a b ir tildan ikkinchi tilga tarjim a q ilin g a n d a m a’no jih a td a n bir-biriga y aqin sinonim lar a w a l, m a ’n o jih atd an b ir-b irid an uzoqroq sinonim lar keyin beriladi. T arjim a lug 'atlarin in g ik k i tipi bor: 1. O 'z g a tild a n o ‘z tilga tarjim a lug'atlari. 2. O 'z tild a n o 'z g a tilga tarjim a lug'atlari. Izohli lu g 'a t. Vazifasi so 'zlam i to 'p lab , ularning b arch a
ish la tish doirasini izohlab, tushuntirib berishdan iboratdir. Izohsiz
lu g 'a t. So'z
yoki term inlarning imlosini, tu sh u n ch alarn in g , rusch a-o 'zb ek ch a y o k i
o 'zb ekch a-m sch a nom larini b e rish bilan chek lang an lu g 'atd ir. T erm in o lo g ik lu g 'at. K o'pincha bir tilda yoki ikki tilda tuzilib, u n in g vazifasi, h ar b ir so h ad ag i term inlarni izohlab, tushuntirib b e ris h d a n iboratdir. Y a'ni so 'z la r m a ’lum bir so hag a oid so 'z -te rm in la rd a n iborat bo'ladi. Bu lu g 'a tla r har qaysi soha bo 'y icha tuziladi. Frazeologik lu g 'a t. Bu lu g 'a t ju d a kerakli lu g 'atlard a n bo'lib, h ar bir tilga x o s m aqol, mata!, hikm atli so 'z birikm alarini to'plab, u la rn in g q a n d a y hollarda ishlatilishini m isollar bilan izohlab beradi. www.ziyouz.com kutubxonasi O rfografik lu g 'at. Bu lu g 'a tn in g b ird a n -b ir vazifasi b ir tildagi s o 'z la m i shu tilning g ram m atik q o id alari asosida t o 'g 'r i yozishni k o 'rsa tib berishdan iboratdir. OrCoepik lu g 'at. Bu lu g 'a td a so 'z la m in g a d a b iy talaifuzi qayd etiladi, Sinonim lar lug'ati. B u n d a so 'z la r sin o n im la rd a n iborat b o 'lad i. Bunday h ig 'atlar fa q a t tild ag i sinonlm ik q a to rla m i qay d etuvchi, y a ’ni izohsiz yoki izohli b o 'lish i m um kin. C h asto tali lu g ‘at. Bu lu g 'a td a so 'z la m in g q o 'lla n is h i m iqdori va foizi h aq id a m a’Iumot b erilad i. Bu tip d ag i lu g 'a tla r d a o 'z b e k tllidagi so 'z la m in g faollik d a ra ja si k o ‘rsatiladi. D ialektologik lu g 'a t O 'z b e k tilining d iale k t va sh ev alarg a xos b o 'lg an , fonetik yoki se m a n tik jih atd an a d a b iy tildagi so‘zlardan larq qiladigan so 'z la rin i q a y d etadi. T eskari lu g 'at. Bu tip d a g i lu g 'a tla rd a so 'z la r tartib i so 'z b o sh id ag i birinchi harf a so sid a em as, balki s o 'z oxiridagi harflam ing alfavitdagi tartibi a so sid a joylashtiriladi. Imlo lug'ati. Bunda s o 'z la m in g m avjud irrilo q o id ala rig a bino an q an d ay yozilishiiii y a ’n i to 'g 'r i yozish sh a k lla rin i qayd etadi. D em ak, b unday lu g 'a tla r aso san araally m a q s a d la r u c h u n tuziladi. M orfem lug'at. S o'zlarning m orfem a stru k tu ra si k o 'rsa tila d i. ü la r lingvistik m aqsadlarda tuziladi. Etim ologik lu g 'at. Bu tip d a g i lu g 'a tla rd a s o 'z la m in g kelib chiqishi ilmiy asosda yoritiladi. E nsiklopedik lug'at. L u g 'a tn in g bu turida m u h im tarixiy voqealar, fan va texnika so h a sid a erishilgan y u tu q la r, turli m am lakatlar va ulam ing xalq lari, tili, iqtisodi, m adaniyati, davlat, partiya, texnika, s a n ’a t va adab iy o t arbo blari, u larn in g siyosiy v a ilmiy qarashlari to 'g 'ris id a g i k e ra k li m a ’lu m o tlarn i yoritib beriladi, turli term inlar y e ta rli d arajad a izohlanadi. T arixiy lu g 'at. B u n d a y lu g 'a td a q a d im g i yozuv
yod gorliklaridagi eskirib
qo lg an , iste’m o ld a n ch iq q a n so 'zlarn in g m a ’nosi izohlanadi. § www.ziyouz.com kutubxonasi GRAMMATIKA G ram m atik a y u n o n c h a “yozish sa n ’ati" m a’nosini bildiradi. H o zird a u tilshu n oslik fan in in g bir tildagi so'z tuzilishi, gapda s o 'z la rn in g o 'zg arish i va birikishini o 'rg an a d ig a n ilm ning nom id ir. U til q o n u n larin i o 'rg an ib , ularni yoritib beradi. H ar bir tiln in g asosi
u n in g ío n e tik sistemasi, leksikasi va gram m atik asid ir. G ram m atika vositasida gap quriladi. Til birgina le k s ik a n in g o'zid an em as, b a lk i tilning lu g 'at tarkibi - fonetik sistem asi, g ram m atik asid an iboratdir. G ram m atik a so 'z la rn in g o ‘zgarishi, g ap dag i m unosabati, o ‘z a ro b o g 'la n ish i h a q id a g i q o id alardan iborat bo'Iib, u tilning izchil xarak terin i k o 'rsa ta d i. S o 'z o'zg arishining va g a p d a so 'z b irik ish in in g gram m atik qoidalari bor. H ar
b ir til
o'z g ram m atik a sig a ega. M u a y y an tilning grainm atikasi um um iy q o id a la r aso sid a o 'rg an ilad i, yaratiladi. S o 'z larn in g o 'zgarishi, b irik ish i haqidagi q oid a sh u tildagi bir g u r u h so 'z la rg a (masalan, otlar, fe’llarga) xos gram m atik qoida b o 'Iib um um lashadi. M asalan , kelishik qoidalarini olaylik. A k ro m g a ayt, emas, A k ro m d an ayt, desak, o 'z b e k tilining g ra m m a tik a qoidasi b u zilg an , o 'zb ek tili gram m atikasidan n o to 'g 'r i foydalangan b o 'lam iz. G ram m atika so 'z n in g m a ’no si bilan qiziqm aydi. Predm etning no m i y o k i og 'ir-y en g illig i b ila n qiziqmaydi. G ram m atika uchu n m asalan, uy, dala, ariq, qog'oz, non, idrok so'zlaríning u m u m lash g a n gram m atik xususiyati, p redm etnin g nom ini a n g la tish i m uhim . S hu n in g u c h u n gram m atika bu so 'z la m i ot k a te g o riy a sig a kirgizib um um lashtiradi. O 'z b e k tilidagi ot ka te g o riy a sin in g g ram m atik xususiyatlaridan biri kelishiklarda tu rlan ish idir. O tn ing y a n a b ir gram m atik xususiyati birlik va Download 1.01 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|