Tilshunoslik asoslari
Download 1.01 Mb. Pdf ko'rish
|
|
m u tan o siblikn i sa q la sh g a e 'tib o m i qaratish lozim. 7, K o‘p hollarda b a 'z i tu shunchalarni ifodalovchi term inlar is te ’m old a m avjud b o ‘lm aydi. N atijada b u nday tu sh u n c h a lar o ‘ta m u h im va aham iyatli b o 'lis h ig a qaram asdan, k e n g tarqalish im k o n iy atid an m ahrum b o 'la d i. 8 . Yana bir k a m c h ilik shuki, term in yaratilishida u a n g la tish i lozim b o 'lg a n tu sh u n c h a m ohiyati bilan o'zaro b a ta rtib lik (sistem alilik)ning yetishm asligidir (Лотге
Д.С. О сн о в ы п остроен и я научно-техн и ческой терм инологии. — М о с к в а ,1961). D.S.Lotte to m o n id an k o 'rsatib o 'tilg a n barch a soha
term in o lo g iy alarig a oid b u kam chiliklar, orad an 40 y ild an ortiq v a q t o 'tish ig a q aram asd an, b u g u n g i kunda ham o ‘z aham iyati va dolzarb ligin i y o 'q o tm a sd a n turibdi. M a ’lumki, te rm in o lo g ik lu g 'a tla r ham soha
term inologiyasini ta rtib g a so lish d a o ‘ziga xos aham iyat kasb eta d i. A kadem ik G’.A b d u rah m o n o v term inologik lu g 'atlarn in g m a ’lu m fan soh asiga x izm a t qilibgina qolmay, term inlarni ta rtib g a solish, tak o m illash tirish ham da stan d artlash tirish d a ham m u h im rol o 'y n a sh in i t a ’k id lay di. Term inologik lu g 'a tla r uchun term in tan lash n ih o y atd a m a s ’uliyatli ish. C h u n k i h a r bir term in m a ’lu m tu sh u n c h a n i to ‘g ‘ri ifodalashi, o ’zi ifodalagan sohaga va a y n i c h o g 'd a ona tilin in g ich k i qonuniyatlariga m os b o ’lishi sh a rt. T anlang an term in b ir m a’noli, ixcham s o ‘z yoki b irik m a d a n iborat b o 'lish i, qolaversa, u sinonim larga ega b o 'lm a slig i kerak. T erm inologik lu g 'a tla r k o 'p in c h a bir tilda yoki ikki tilda tuzilib, u n in g vazifasi h a r b ir sohadagi term inlarni izohlab, tu sh u n tirib b erish d an ib o rat. Bunday lu g 'a tla r “M axsus lu g ‘a t”, y a ’n i “Ayrim sohalar lu g 'a ti" d eb ham yuritiladi. Term inologik lu g 'a tla r h a r qaysi soha bo'yicha, chunonchi, q ish lo q xo'jaligi, falsafa, tab o b at, tilshunoslik, geografiya, fizika, m atem atik a, geologiya k a b i b a rc h a sohalar b o 'y ich a tuziladi, O 'z b e k tilida T .N .O o ri N iyoziyning “R uscha - o 'zb ek ch a m ate m a tik term in lar lu g 'a ti”, R.X.M axlin va
M .D .Y agudayevlarning “R u sch a - o 'zb ek ch a q isq a c h a botanika term in lari lu g 'a ti”, Y .A .Y unusovning “Ruscha - o ‘zbek ch a qisqa fiziologik term inlar lu g 'a t i ”, M .A Sobirovning “Ruscha - www.ziyouz.com kutubxonasi o 'z b e k c h a m atem atik te im in la r lu g 'a ti” v a b o sh q a la r ana sh u n d ay term inologik lu g ’atlardandir. TERMINLARNING YASALÏSIII Q adim gi ad ab iy til
traditsiyalari aso sid a rivojlanib k elayotgan o 'zb ek tili m avjud b o rliq d ag i vo qea-hodisalam i, tushunchalarni ifodalash uch u n k e n g im k o n iy atlarg a ega. X ususan, keyingi yillarda paydo b o 'lg a n va p a y d o b o 'lay o tg an jam iki yangi tu sh u n c h a la rn i ifodalash b o ra s id a o 'z b e k tili o 'zin in g rivojlangan tillardan ek an lig in i isbotlam oqda. Buni, ayniqsa, o 'zb ek tili term inologik sistem alarin in g ich k i m anbalar hisobiga rivoj topishi m isolida yaq q o l k o 'ris h m um kin. Aytish kerakki, m azk u r b o 'lim d a te rm in yasash bilan b o g 'liq holatlar aynan s o 'z yasalishi b ila n u y g 'u n lash a d i. Shu bois so 'z yasalishi b o 'lim id a bu h o latla m i ta k ro rla b o'tm aym iz. H ar bir tilda b o 'lg an id ek , o 'z b e k tilid a ham u yoki bu tushun chan i ifodalash u c h u n bir
q a n c h a usullardan foydalaniladi. Professor Ayub G 'ulo m o v n in g qay d etishicha, o 'z b e k tilida so 'z
yasashning b e sh
xili m avjud. Bular quyidagilar: 1. M orfologik y o ‘1 bilan yasash (affiksatsiya). 2. Sintaktik y o ‘1 bilan
y a sa sh (reduplikatsiya, kom pozitsiya, aw revatsiy a). 3.
Leksik y o ’l bilan y asash (bir tu rk u m d a g i so 'z n i boshqa tu rkum ga k o ’chirish bilan yasash). 4. Sem antik y o ‘l bilan yasash. 5. Fonetik y o ‘1 bilan yasash (ichki o ‘z g a rish la r y o 'li bilan yasash). Olib borilgan term inologik tad q iq o t n a tija la rid a n shu narsa ayonki, u yoki b u term ino lo gik sis te m a d a s o ‘z
yasash yo'llarining barchasiga ham
b ird ek a m a l
qilinaverm aydi. M asalan, o ’zbek kitobatch ilik term in o lo g iy a sid a term in
yasashning, asosan, m orfologik ham da s in ta k tik usullari eng serm ahsul sanaladi. Q uyida o 'z b e k k ito batchilik term in o lo g iy a si m isolida term in yasashning affiksatsiya va s in ta k tik u su lla ri bilan qisqa tanishamiz. www.ziyouz.com kutubxonasi U m um an, o 'z b e k tilida affiksatsiya usuli bilan so 'z yasash eng faol u su lla rd a n biri hisoblanadi. Bu usulga k o 'ra asosga so 'z y aso v ch i q o 'sh im c h a la r q o 'sh ish orqali yangi so 'zlar yasaladi. H o zirg i o 'z b e k adabiy tilida so 'z yasovchi affikslar, aniq ro g 'i, so 'z n in g m oriera stru k tu rasid a s o ‘z yasovchi sifatida ajraladig an affik slar ju d a k o ‘p. Lekin ulam ing ham m asi harri y an g i-y ang i s o 'z la r yasalishida qatnashaverm aydi. U lardan ayrim lari h o z ird a ham yangi so 'z la r yasalishida q o 'llan ay o tg an bo'Isa, b a ’zi affik slar esa so 'z yasash funktsiyasini deyarli yoki b u tu n la y to 'x ta tg a n . H ozirgi o 'z b e k adabiy tilida ellikka yaqin o t y asovchi affiks m avjud b o ‘lsa-da, ulam ing o 'zb ek tili term ino lo gik sistem alarid ag i m ahsuldorlik darajalari turlichadir. O 'z b e k tilid a
affiksi o t yasovchilar ichida eng faol hisoblanadi. O 'z b e k k ito b atchilik term inologiyasida b u affiks ishtiro k ida b iro r kasb, m ntaxassislik y oki m uayyan xizm at sohasi bilan sh u g 'u lla n u v c h i shaxs nom larini ifodalovchi term inlar yasaladi: -m uqovachi, -yozuvchi, -matbaachi, -poligrafchi, ~ annotatsiyalovchi, -sahifalovchi (vyorstkachi) va hokazo. B ugungi fan -tex n ik a sohasidag i k esk in o'zgarish lar natijasida k itob atchilik so h a sid a ham y a n g i k asb -h u n ar turlari va ularni ifodalovchi te rm in la r v u ju d ga kelm oqda. Xususan, kitob n ash r etish ish id a k o m p b y u te r texnikasining k e n g qo'llanishi bilan - chi affiksi ish tiro k id a yasalgan kom phyuterda sahifalovchi yoki
dasturchi-operator k ab i y ang i term in lar v u ju d g a keldi. Biz
affiksi yordam ida y asalgan term inlam i izohlashga b u g u n g i k u n
n u q ta i nazarid an yondashdik. A gar ushbu m asalaga d ia x ro n n u q tai nazard an qarasak, b u jarayonda anch a o'zg arish lar s o d ir b o 'lg a n in i ko'ram iz, M a ’lumki, o 'z b e k tilida -
bilan
-so z («yasamoq» m a ’nosidagi forscha-tojikcha «soxtan» fe ’lidan) affik slarin in g term in y asash dag i vazifalari bir-biriga anch a y a q in
affiksi yasash asosi ifodalagaii narsani yasash, sozlash, tuzatish bilan shug'ullanuvchi shaxs otini yasaydi). H ar
ikki affiksga x o s b o 'lg a n u shbu ho latn i m azkur affikslar ishtirokida y a sa lg a n va «kitob muqovalaydigan kish i usta» m a'n o sini ifo d alab kelish g a xizm at qiluvchi m uqovachi ham da m uqovasoz te rm in la ri (O 'rta asrlarga o id m anbalarda muqovachi, m uqovasoz term in lari o 'm id a arab tilidan o 'zlashgan sahhof ham da
m ujallid ten n in larin in g faol m uom alada b o'lg an lig i kuzatiladi) m iso lid a ko'rishim iz m um kin. H ar ikki term in o 'tm ish d a b o 'lg a n id e k , hozirda ham iste ’m olda mavjud. Bu bilan www.ziyouz.com kutubxonasi
biz o 'z b e k tilida -ch i ham da —so z affikslari sinonim a ffik sla r b o ‘lib, h a r doim ham term in y a s a s h d a te n g im koniyatga e g a , deyish fikridan yiroqmiz. C h u n k i b u h ar ikki affiks b a ’zi jihatlarda yuqo ridag i singari m a ’n o d o sh term inlarni y a s a s a
b a ’zi h o latla rd a b u n d a y h o d isa b o ‘lm asligi ham mumkin. M asalan ,
ham d a shishasoz term inlarining -chi ham da -soz affikslari orqali y a sa lg a n lig i m a'lum , lek in h ar ikki term in tu rli m a ’nolarni ifodalab k e la d i:
O 'z b e k kitobatchilik term in o lo g iy a sid a kitob s o 'z ig a -c h i affiksini q o 's h is h orqali kitobchi sh a k lid a g i term inn ing y a s a lish holati m avjud em as. Lekin tu rk tilid a ushbu holatni k u z a tis h m um kin. T u rk tilida kitobchi term in i «kitob sotuvchi y o k i kitobni nashr ettirib sotuvchi kishi»ga nisbatan q o ‘!lan adi. O 'zbek tilida turk tilidagi ush b u term in o 'rn ida
ham da
noshir te rm in la ri ishlatiladi. Ayni s h u n g a o 'x sh a sh h o latn i tu rk tilidagi
m a’nosidag i kagityi (qog‘ozchi, y a 'n i qog'ozsoz)
te rm in i m isolida h am ko'rishim iz m um k in . B unda ham o 'z b e k tilid a q o g ‘oz-hchi —
qog'ozchi k o 'rin is h id a g i term in yasalishi a in a ld a m avjud bo'lm ay, uning o 'rn id a
=
q o g ‘ozsoz s h a k li m ayjuddir. O 'tm ishda
term in i o 'rn id a q o g 'o z s o 'z ig a «asos biidirgan narsa-hodisa bilan bog'iiq kasbni q ilu vch i shaxsni bildiradigan ot yasovchi» '-gar affiksining q o ‘s h iiish id a n y asalgan < 70*7
‘ozgar termini q o ’lla n g a n . K itobatchilik term inlarining y asalish ida y ana
-
furush ,
-lik, - chilik kab i affikslar faol ish tiro k etadi. Endi ikki o g 'iz - chilik affiksi xususida to 'x ta b o 'ts a k . B 11 affiks sh a x s oti yasovchi -c h i va m avhum o t yasov chi -lik affik sla rin in g birikuvidan hosil bo'lgan
U a s o sd a n anglashilg an narsa-predm et ta y y o rla n a d ig a n sohani b ild ira d ig a n term inlar yasaydi. M asalan, kitobatchilik. M azk ur te rm in la r tarkibidagi
affikslari m u sta q il affikslar sin g ari k o ’rin a d i. Lekin b u holatni
te rm in la rid a g i holat b ilan tenglashtirib b o 'lm a y d i.
term inlarida asosga -chi affiksini q o 'sh ish orqali kasb e g a sin i bildiruvchi
term inlari yasalgan. S o 'n g ra www.ziyouz.com kutubxonasi
u la rg a -lik affiksining q o 's h iiish i bilan soha nom ini bildiruvchi term in lar yasalgan. C h u n k i
tenninlari m u sta q il term in o 'la ro q a m a ld a qo'llanadi.
te n n in id a h olat bunday em as. B unda bevosita a s o sg a
affiksining q o ’shiiishi natijasida soha n o m in i
ang latu v ch i term in yasalgan. Kitobat te rm in ig a matbaachi m uqovachi singari -ch i affiksini qo'shish o rq a li
sh a k lid a term in yasalishi m avjud emas. T a ’k id la sh lozimki,
termini -lik affiksi orqali, q o g ‘ozchilik esa,
-ch ilik affiksi bilan yasalgan term in lar sirasiga k ira d i. Buning sababi bor, albatla. C hunonchi,
te rm in i qog'oz so 'z ig a -s o z ham d a -lik affikslarining qo'shiiishi n a tija sid a yasalgan, y a ’ni:
B unda qog'ozsoz m u sta q il term in sifatida m u ay y a n m a’noni ifodalaydi va un g a - lik affiksining q o'sh ilu v i b ila n qog'ozsozlik yasalgan. Bu tipdagi s o 'z la rd a oxirgi
affiksidan qolgan qism i ham m ustaqil le k s e m a sifatida q o 'lla n ish i mumkiii.
term inida u n d a y emas, o 'zb ek tilid a
m ustaqil lek sem a sifatida q o 'lla n m ay d i. Shu sa b ab d a n ,
term in id a -chilik y a x lit b ir affiks sifatida ajraladi, y a'ni u n ing -lik affiksidan q o lg a n qism i m ustaqil lek se m a sifatida qo'llanm aydi. Demak, b u n d a y holatning m av ju d lig i hozirgi o 'z b e k tilida ish
fao liy atn in g m a'lum so h a sin i bildiruvchi bir b u tu n hold agi -
affiksi borligini tasdiq lay di. A lbatta, m uayyan so h a la rg a oid term inlar yasalishida b a rc h a affikslar ham b a ra v a r ishtiro k etaverm aydi. Q aysidir bin te rm in y a sash d a faol ish tiro k etsa, boshqa birlaii nofaol bo'ladi. S o 'n g g i yillarda b a rc h a sohalarda zam onaviy texnik
ja ra y o n la m in g tako m illasb u v i va ulam ing ishlab chiqarishga k e n g k o 'la m d a kirib k e lish i natijasida ular bilan b o g'liq tu s h u n c h a ham da u larn i ifodalash uchun k o 'p la b birikm a s h a k lid a g i term inlar y a sa sh a n ’anasi kuchaydi. Termin y a sa sh n in g sintaktik u su li h a q id a gap ketganda, asosan, birikm a s h a k lid a g i term in y asash h o lati tushuniladi. Barcha tillarda, ju m lad a n , o 'zb ek tilid a
ham birikma
sh ak lid ag i tennin
y a sa sh n in g sintaktik u su lid a n ken g foydalaniladi. Umuman, term in o lo g iy ad a sin ta k tik u su l bilan k o 'p m iq do rda birikm a sh a k lid a g i term inlar y asalad i. Termin y asash n in g b u usuli (m orfologik va se m a n tik u su lla r singari) e n g serm ahsul h iso b lan ad i. Shuning
u c h u n ham,
h ar q a n d a y soha www.ziyouz.com kutubxonasi term inologiyasida birikma term in lar soni b o s h q a la rig a nisbatan salm o g 'i jihatidan birinchi o 'rin d a turadi. X u su san , o 'z b e k k itobatch ilik term inologiyasida ham, xim iya, qurilish, farm atsevtika, texnik term in o lo g iy alardag i singari, y a k k a so'zli term inlarga nisbatan s in ta k tik usul bilan y a sa lg a n term inlar a n c h a salm oqli o 'rin n i eg ailay d i. T ad q iq o tlar s h u n i k o 'rsatadiki, kitobatch ilik sohasiga oid 4500 term in n in g 3160 d o n asi, y a ’nl 70 foizini ikki va un d an o rtiq k o m p o n en td an ib o ra t birikm a shaklidag i term inlar tashkil e ta r ekan. T erm inologiyaga oid b a ’zi m anbalarda b ir s o 'z g a teng term inlar sistem aning m inim al elem entlari, ik ki v a u n d a n ortiq so 'z la rd a n tuzilgan birikm a sh ak lid ag i term in lar esa, m aksim al elem entlari sifatida talqin qilinadi. U lar m inim al ele m en tlarg a ayni sohaning tayanch y o k i asos tu sh u n c h a larin i ifodalovchi asosiy term inlar sifatida h a m qaraydilar. B ildirilgan b u fikrlar k o 'p jih atd an o 'zb ek k ito b atch ilik term in o lo g iy asig a ham to 'liq m os keladi. Shu bois, ayni so h a term in o lo g iy asida a n a shun day m inim al elem entlar m avjudki, h aq iq atan ham u la r (kitob, nashr, qog'oz, nashriyot, m uallif kabilar) shu so h ag a o id aso siy o'zak tush unch alarn î ifodalashga xizm at qiladi. B u n d a y m inimal elem en tlar ishtirokida b irik m a sh ak lid agi te rm in la r yasalishi hodisasi an cha faollashib borm o q d a. M asalan, ru s tilid a ish qurollari, texnika vositalaxi nom larini ifo d alo v ch i birikm a shaklidagi term inlar y a salish id a tu sh u n c h a la rn in g uinum iy belgilarini o ‘z ichiga o ig an m inim al e le m e n tla m in g ishtiroki a n c h a sam arali bo'lm oqda. M asalan, mashina s o 'z i ishtirokida ju d a k o 'p lab ikki k o m p o n en tli birikm a s h a k lid a g i term inlar yasalm oqda: mashina bumagorezalhnaya, mashina adresovalbnaya, mashina kartonorezalbnaya va h.z.. O 'zb ek term inologiyasida birikm a sh a k lid a g i term inlarning yasalishida sistem alashtiruvchi m inim al e le m e n tla m in g o ‘rni k atta. Ayniqsa, ikki k o m p o n en tli birikm a sh a k lid a g i term inlarni ya sash d a bunday sistem alashtiruvchi m inim al e le m e n tla rd a n k e n g foydalaniladi. M asalan , o 'z b e k k u tu b x o n a c h ilik - bibliografiya term inologiyasida b irgina
m inim al elem enti ishtirokida 80 d a n o rtiq ikki k o m p o n e n tli term in yasalganligi m a’him. O 'zbek k ito b atch ilik term in o lo g iy a sid a ham birgina
so‘zi ish tiro k id a q irq d an o rtiq b irik m a sh ak lid ag i term in yasalgan:
va boshqalar. Bu e rd a m inim al e le m e n t deb www.ziyouz.com kutubxonasi
a ta g a n im iz nashi so'zi u m u m iy tu sh u nch ani ifodalashi u n ing bir jxhati b o 'lsa , ikkinchi jih ati, u n in g birikm a shaklidagi term in larn in g aniqlanm ish k o m p o n en ti sifatida kelishi orqali n a s h m in g turlarig a k o 'ra tab aq alam sh ini ifodalam oqda. S h u
o ‘rin d a t a ’k id lash lozimki, o 'z b e k Download 1.01 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|