Tilshunoslik

16-§. Til qurilishi qonunlari va tafakkur qurilishi 
qonunlari 
Til 
o‘ziga fonetika va grammatikaning muayyan 
qonunlarini birlashtirgan, nutq orqali tovushlar tizimi orqali 
mavjud bo‘luvchi moddiy hodisadir. 
Ma’lumki, tilni fikrning moddiy qobig‘i deyish qabul 
qilingan. Ammo bu qoida “qobig‘” qandaydir tashqi fikr 
sifatida emas balki ichki fikr sifatida, u bilan uzviy bog‘liq 

---

62 
holda tushunilgan taqdirdagina to‘g‘ri. Gap shundaki, fikrda 
turli “qobig‘” bo‘lishi mumkin emas. Har qanday til fikrning 
nutq shaklida voqe’ bo‘lishidir. Yoki, aksincha har qanday 
bevosita voqe’ bo‘lgan fikr nutq shaklidagi tildir. 
Til va tafakkurning har biri o‘zicha ichki tuzilishiga va 
birliklariga ega. Masalan: fonema, morfema, leksema, so‘z 
birikmasi va gap (so‘z birikmasining ham gapning ham qolipi-
modeli nazarda tutilyapti) til birliklaridir. Tushuncha, fikr, 
hukm va xulosa tafakkur birliklaridir. Til birliklari ifodalovchi, 
tafakkur birliklari esa ifodalanuvchi hodisalardir. 
Til milliy xususiyatga egadir, millatning eng muhim 
belgilaridan biridir. Tafakkur esa umumiy insoniy xususiyatga 
egadir, ya’ni tafakkur shakllari va qonun-qoidalari barcha 
millatlarda bir xildir. 
So‘nggi davr tilshunos olimlar ishlarida til va nutq hamda 
tafakkurning bir-biri bilan munosabati haqidagi fikrlaridan 
quyidagilar xarakterlidir:
Ayrim olimlarning fikrlariga ko‘ra, ular biri boshqasidan 
aniq farqlanmaydigan sinkretik hodisalar sifatida tasavvur 
etiladi. Albatta, til bilan tafakkurning o‘zaro munosabati 
tilshunoslikda ham, falsafada ham eng muhim murakkab 
muammolardan biridir. Shu bois mazkur mavzuni o‘rganish 
jarayonida bu muammolarning fanda ular o‘zaro dialektik 
bog‘liq bo‘lgani holda, har biri faqat o‘zigagina xos 
xususiyatlariga ko‘ra farqlanishini ham e’tibor markazida 
tutmoq muhim.  
Tafakkur, albatta, insonning bilish jarayoni bilan bevosita 
bog‘lanadi. Bilish bo‘lganda ham tafakkur aqliy bilishni taqozo 
etadi. Shu bois hissiy bilishni tafakkur bilan tenglashtira 
olmaymiz. Zero, bilishniig bu turi jonli mavjudotlarning 
barchasiga xosdir. Tafakkur esa faqat insonga berilgan 
in’omdir. Shuning uchun tafakkurni bilishning eng yuqori 
bosqichi deb atash mumkin. Biroq, yuqoridagilardan hissiy 

---

63 
bilishni tafakkurdan ajratib qo‘yish, ularni qarama-qarshi 
hodisalar tarzida tushunish lozim degan xulosa chiqarib 
bo‘lmaydi. Shuning uchun ham, bu ikki hodisa umumiy 
jarayonning ikki bosqichini taqozo etadi. Aqliy bilish 
sezgilarimizdan, hissiy bilishdan oziqlanadi. Lekin, shunday 
bo‘lsa-da, tafakkur sezgidan, idrok va tasavvurdan quyidagi 
jihatlariga ko‘ra farqlanadi: 
a) tafakkur sezgi a’zolariga nisbatan narsa va hodisalar
mohiyatini chuqurroq ochib beradi; 
b) tafakkur sezgimizga nisbatan voqelikni umumiyroq aks
ettirib, narsa va hodisalar o‘rtasidagi doimiy munosabat, 
aloqalarni ham aniqlaydi; 
v) biz sezgilarimiz orqali narsa-hodisalar orasidagi oddiy
munosabatlarni bilamiz. Tafakkur esa ularning umumiy 
bog‘lanishini, taraqqiyot qonunlariga munosabatini bilib 
olishimizga yordam beradi. 
Tafakkur orqali biror narsani bilish uchun, avvalo, u haqda 
tushuncha hosil qilish kerak. Predmet haqida tushuncha hosil 
qilishda umumiy qonun-qoidalar yoki umumiy tushunchadan 
foydalaniladi. Bunda, albatta, tafakkurning til bilan munosabati 
yanada aniqroq seziladi. 
Tafakkurning muhim xususiyati uning til bilan uzviy 
bog‘langanligidir. Inson tafakkuri til bilan birga rivojlanadi. 
Tafakkur natijalari tilda mustahkamlanadi. Til o‘zining shu 
xislati bilan insonga bilim to‘plashga, uni saqlashga, avloddan 
avlodga 
yetkazishga 
yordam 
beradi. 
Til 
tafakkurni 
takomillashtirish, mavhumlashtirish, umumiylashtirish va 
juz’iylashtirish qurolidir. Insonni hayvonot olamidan ajratib, 
uni ongli mavjudotga aylantirgan xislat ham tafakkur va tildir. 
Til va tafakkur voqelikni bilish, boshqa insonlar bilan 
munosabatda bo‘lish, real voqeiylikka ta’sir ko‘rsatishda 
ko‘rinuvchi, inson faoliyatining ongli, maqsadga muvofiqligini 
ta’minlovchi insongagina xos bo‘lgan tarixiy muhim xislatdir. 

---

64 
Lekin, shunday bo‘lishiga qaramay, amalda, hayotda, tarixiy 
jarayonda til va tafakkur ajralmas bo‘lsa-da, ularni alohida 
fanlar sifatida o‘rganamiz. Tafakkurni mantiq fani o‘rgansa, til 
kategoriyalarini 
tilshunoslik 
o‘rganadi. 
Tafakkur 
umumbashariy 
bo‘lsa, 
tilning 
qonun-qoidalari 
milliy 
xarakterga egadir. Dunyodagi tillarning qonun-qoidalari bir-
biridan ba’zan kamroq, ba’zan keskin farq qiladi. Tafakkur 
shakllari, tamoyillari esa insonning millati, irqidan qat’i nazar, 
hammada bir xildir. 
Mantiq fani tafakkurni tarkibiy qismlarga ajratganda, u uch 
birlikdan: tushuncha, muhokama va xulosadan tarkib topganini 
ko‘rsatadi. Tilshunoslik fani nutqni tarkibiy qismlarga 
bo‘lganda, nutq tovushi (fon), morf, so‘z, gap va matnlarga 
ajratadi. Demak, til va tafakkur birliklari miqdor jihatdan 
to‘g‘ri kelmaydi. 
Ba’zi olimlar tafakkurdagi tushuncha tildagi so‘zga, 
muhokama esa gapga to‘g‘ri keladi, degan fikrni ilgari 
surishgan. Lekin bugungi kunda mazkur fikrning asossizligi 
dalillanmoqda. To‘g‘ri, tilda ko‘pchilik so‘zlar ma’lum bir 
tushuncha bilan bog‘langan: kitob, gul, daraxt va h.k. 
Shuningdek, uchun, bilan, kabi, biroq singari yordamchi 
so‘zlar ham borki, ular tushuncha bilan bog‘lanmaydi. Agar 
gaplarning barchasi voqea-hodisalarning mavjudligi, yo‘qligi, 
rostligi yoki yolg‘onligi ifodalanganda, unda gap bilan 
muhokamani bir-biriga teng deyish
mumkin bo‘lardi. Ammo 
tilimizda ba’zi gaplar so‘roq shaklida, buyruq shaklida 
beriladi, mantiqning esa bu singari xususiyatlardan holi 
ekanligini ko‘ramiz. Yana shu narsa ahamiyatga molikdirki, 
gap bo‘laklari barqaror xususiyatlidir. Bir gap tarkibida ega, 
kesim, to‘ldiruvchi, aniqlovchi, hol funksional jihatdan 
o‘zgarmas xarakterga ega bo‘ladi. Mantiqiy bo‘laklar esa 
beqarordir. Gapdagi har bir so‘z mantiq sub’ekti yoki predikati 
bo‘lib kelishi mumkin. Xulosa qilib aytganda, til va tafakkur 

---

65 
birliklari na miqdor, na sifat jihatdan bir-biriga to‘g‘ri keladi. 
Demak, til bilan tafakkur har qancha uzviy bog‘langan bo‘lsa 
ham, mushtarak hodisalar emas. Ammo til bilan tafakkurni bir-
biridan ajratib qo‘yish ham mumkin emas. Ular doimo biri 
ikkinchisini taqozo qiladi. Tafakkur tilda yashaydi, u faqat til 
vositasi orqali namoyon bo‘ladi. Taniqli nemis olimi Velgelm 
Fon Gumboldt ta’biri bilan aytganda, bunchalik bir-biriga 
o‘xshash boshqa bir narsani o‘ylab topish qiyindir. 
Til fikrlash jarayonining voqelanishi sifatida tafakkurning 
to‘liq hajmi va barcha unsurlarini namoyon qiladi. Shuning 
uchun B.P.Ardentov: “Kishi miyasining til bilan bog‘liq 
bo‘lgan butun faoliyatini tafakkur deb bilish lozim”, – degan 
edi. 
Til va tafakkurning bir-biridan ajralmas hodisa ekanligi 
haqida qadimgi Yunoniston olimlari Demokrit, Aristotel 
davrlaridan boshlab bugungi kungacha ilmiy xulosalar aytilib 
kelinmoqda. Bu sohada Abu Nasr Forobiy, Ibn Sino, Beruniy, 
M.Koshg‘ariy, A.Navoiy kabi O‘rta Osiyolik mutafakkirlar 
tomonidan aytilgan fikrlar ham qimmatlidir. 
Til va tafakkurning uzviy bog‘liqligini Ferdinand do‘ 
Sossyurning quyidagi fikrlarida yanada aniqroq ko‘rsa bo‘ladi: 
“Tilni, shuningdek qog‘oz varag‘iga ham o‘xshatish mumkin. 
Fikr qog‘ozning yuza tomoni, tovush esa uning orqa 
tomonidir; orqa tomonni qirqmasdan turib, yuza tomonini yam 
qirqib bo‘lmaydi. Tilda ham fikrni tovushdan, tovushni fikrdan 
ajratib bo‘lmaydi; bunga abstraksiyalash yo‘li bilangina 
erishish mumkin. Bu esa, o‘z navbatida, yo sof psixologiyaga 
yoki sof filologiyaga olib keladi [F. do‘. Sossyur, 2019: 130]. 
Til bilan tafakkur muammolari xususida gapirganda 
shunga ham alohida e’tibor berish kerakki, til bilan nutq ham 
mushtarak hodisalar emas. Shu bois, masala tavsifini to‘liq 
berishga ulgurmagan bo‘lsa-da, F.do‘ Sossyur “til va nutq” 
dixotomiyasi haqidagi fikrni birinchi bo‘lib izohlagan edi. Til 

---

66 
bilan nutq ham o‘zaro uzviy bog‘liqdir. Ularning birini 
ikkinchisisiz tasavvur etish mumkin emas. Biroq, shunday 
bo‘lishiga qaramay, ular o‘rtasida jiddiy farqlar ham ko‘zga 
tashlanadi. Bunday farqlarni tilning mavhum, virtual hodisa 
ekanligida, nutqning esa konkret, aktual hodisa ekanligida 
ko‘ramiz. Bundan tashqari, til ijtimoiy hodisa bo‘lsa, nutq 
ijtimoiylikdan ko‘ra xususiylik alomatlari bilan xarakterlanadi. 
Bu jihatdan ular tafakkur ifodasiga ham har xil yondashadi. 
Boshqacha aytganda, tafakkur ifodasi virtual belgilar bilan 
emas, balki aktual belgilar bilan ko‘proq bog‘lanadi, chunki, til 
aloqa quroli bo‘lishi uchun nutqqa ko‘chirilishi kerak. 
Shuni ham aytish kerakki, til bilan nutqning birligi va 
qarama-qarshiligi qonuniyatlariga faqat keyingi yillardagina 
ahamiyat berila boshladi. Hozirgacha mavjud tilshunoslikka 
doir ishlarning ko‘plarida tilni nutqdan va, aksincha, nutqni 
tildan farqlamadilar. Buning natijasida tilning sistema ekanligi, 
sistemaning belgilar (ishoralar) yig‘indisidan iboratligi 
mukammal o‘rganildi-yu, mazkur belgilarning nutqda real 
qo‘llanilishi masalasini o‘rganish ikkinchi darajali bo‘lib qoldi. 
Shu bois tilning nutqda voqe
bo‘lishi, real qo‘llanilishi 
muammolarini o‘rganish hozirgi tilshunoslikning eng dolzarb 
masalalaridan biri bo‘lib qoldi. 
Ta’kidlash lozimki, nutq mantiqsiz bo‘lmaydi. Bu esa, o‘z 
navbatida, tafakkurning nafaqat til bilan, balki nutq bilan ham 
uzviy aloqadorligidan dalolat beradi. Til va tafakkur deganda, 
til umumiy holda, ya’ni nutqdan ajratmagan holda tasavvur 
etiladi. Biroq, hozirgacha mavjud ishlarda xususiylik belgilari 
deyarli tadqiq etilmadi. 
Nutqning xususiyligini o‘rganish boshqa fanlar bilan, 
jumladan, psixologiya bilan ham uzviy bog‘liqdir. Bu jihatdan 
so‘zlovchining nafaqat nutq a’zolari o‘rtasida, balki fikrlash 
qobiliyatlari, so‘zlashish usullari o‘rtasida ham farq borligini 
ko‘ramiz. Bunda bolalar va kattalarning fikrlash qobiliyati va 

---

67 
til unsurlaridan so‘zlashish jarayonida foydalanish darajalari 
o‘rtasida ham mavjud farqlarni hisobga olish kerak bo‘ladi. 
Yuqoridagilardan tashqari shuni ham aytish lozimki, til 
birliklari bilan tafakkur birliklarini tenglashtirib bo‘lmasligi 
haqida ma’ruzalar matnida keltirilgan misollarga alohida 
e’tibor qaratishni tavsiya etamiz. Chunki, mazkur masala 
doirasida aniq tasavvur hosil etish uchun so‘z bilan tushuncha 
aynan bir-biriga mos kelavermasligini bilish muhimdir. 
Mustaqil ma’noni taqozo etuvchi so‘zlar tushuncha ifodalay 
oladi. Biroq til birliklaridan yordamchi so‘zlar so‘z hisoblansa-
da, tushuncha ifodalay olmaydi. Gapni muhokama, xulosa 
singari tafakkur birliklari bilan tenglashtirib bo‘lmasligini 
talaba chuqur o‘zlashtirishi uchun gapning barcha turlarini 
voqea-hodisaning mavjudligi, yo‘qligi, rostligi, yolg‘onligi 
kabi jihatlaridan tashqari, so‘roq, buyruq mazmunidagi 
gaplarning borligiga ham e’tibor qaratishi zarur. Zero, mantiq 
qonuniyatlari bunday xususiyatlarga tayanmasligi ma’lum. 
Til va tafakkur o‘zaro dialektik munosabatda ekan, ularni 
o‘rganuvchi tilshunoslik bilan mantiq o‘rtasida ham ana 
shunday aloqalar mavjud. Mantiq – tafakkur shakllari, 
qonunlari va usullarini o‘rganadi. U inson fikrining aniq, 
ravshan, ketma-ket va asosli bo‘lishini taminlaydi. Shunday 
ekan, mantiq tilshunoslikning grammatika bo‘limi bilan 
bevosita munosabatdadir. Chunki tushuncha so‘z va so‘z 
birikmalari orqali ifodalansa, fikr gap orqali ifodalanadi. Har 
bir kishi uchun grammatikani bilish qancha zarur bo‘lsa, 
mantiqning shakli va qonunlarni o‘zlashtirish ham shunchalik 
zarurdir. Mantiq shakllari tushuncha, xulosalar hamma xalqlar 
uchun umumiy bo‘lsa, ularning turli tillarda ifodalanish 
shakllari turli-tumandir. Shuning uchun ham har bir til 
boshqasidan farq qiladigan o‘z grammatikalariga ega. Bu shuni 
ko‘rsatadiki, mantiq bilan grammatika bir-biri bilan bog‘liq, 
ular bir-birlarini to‘ldiradi. 

---

68 
Tilshunoslikni u yoki bu fanlar sinfiga kiritishda bu fan 
o‘rganadigan ob’ektining tabiati asos qilib olinadi. Til fikrni 
shakllantiruvchi va ifodalovchi moddiy vositadir. Bu jihatdan 
til va tafakkur muayyan shaklni o‘zida namoyon etadi. 
Tilshunoslikni ana shu jihatdan mantiq, psixologiya fanlari 
tizimiga kiritish mumkin bo‘ladi. Til uzliksiz rivojlanib, 
takomillashib boruvchi hodisadir. Bu jihatdan u jonli 
a’zoimizga o‘xshaydi. Ana shu xususiyatlarini o‘rganish 
jihatidan tilshunoslik biologiya fani bilan umumiy belgilarga 
ega ekanligini isbotlaydi. Kishilar odatda bir-birlari bilan til 
orqali munosabatda bo‘ladi. Til faqat kishilarga xos 
bo‘lganidek, tafakkur ham kishilarga xos bo‘lib, bosh 
miyaning moddiyligi va fiziologik vazifasi bilan bog‘liqdir. 
Lekin, yana takror aytish lozimki, tafakkur bilan tilni aynan bir 
xil, bir-biriga o‘xshash narsa deb tushunish xatodir. Tafakkur – 
tashqi moddiy olamning kishilar miyasida aks etishining eng 
yuksak shaklidir. Til esa tafakkurni so‘zlar, so‘z birikmalari va 
jumlalar orqali ifodalaydi. Til qonunlari bilan tafakkur 
qonunlari bir-biriga teng kelmaydi. 
Shuning uchun ham til grammatikaning o‘rganish ob’ekti 
hisoblansa, tafakkur mantiq ilmining o‘rganish ob’ektidir. Til 
fikr ifodalashning muhim vositasidir. Taffakkur bilan tilning 
munosabati murakkab jarayondir. Til fikr ifodasi sifatida 
mavjud, o‘z navbatida fikr til asosida yuzaga keladigan 
murakkab jarayon. Til ham, tafakkur ham mehnat jarayonida, 
kishilik jamiyatida shakllangan. Til birliklari – fonema, 
morfema, leksema kabilar bir butun holda, mantiqiy
tushunchalar (his-sezgi, idrok, tafakkur) bilan uzviy bog‘liqdir.