Tilshunoslikka kirish fanining predmeti

F i z i o l o g i k fonetika quyidagi masalalar bilan shug’ullanadi:
- Nafas olish va uning turlari. 
- Nutq apparati va uning qurilishi. 
- Nutq organlarining vazifalari. 
- Tovushning hosil bo’lishi. 
- Tovush artikulyatsiyasi. 
- Fonetik baza. 
- Artikulatsion baza. 

---

70 
- Ritmik baza. 
- Tovushlarning fiziologik xususiyatlari. 
- Nutqning supra-segment elementlari
(bo’g’in, urg’u, ohang, pauza. temp...). 
- Supra-segment elementlarining fiziologik 
xususiyatlari. 
A k u s t i k fonetika quyidagi masalalar bilan shug’ullanadi:
- Akustika haqida tushuncha. 
- Akustikaning fonetika bilan bog’liqligi. 
- Ton va shovqin haqida tushuncha. 
- Asosiy va oberton tushunchalari. 
- Ovoz kuchi (Amplituda= tebranish
uzunligi). 
- Ovoz balandligi (Gerts= tebranishlar soni). 
- Ovoz jarangi (Tembr). 
- Ovoz davomiyligi (Tebranishlar vaqti). 
- Rezonans, rezonator. 
- Tovushlarning akustik xususiyatlari. 
A u d i t i v fonetikaning asosiy masalalari quyidagilar: 
- Tovushni idrok qilish. 
- Nutqni idrok qilish qobiliyati. 
a) fonetik 
b) fonematik } qobiliyat. 
c) intonatsion 
- U nlilarni idrok qilish. 
- Undoshlarni idrok qilish. 
- Supra- segment elementlarini idrok qilish. 
- Tovush manbalarining tovush idrokiga ta’siri. 
- Idrok shart- sharoitlarining tovush idrokiga ta’siri. 
- Tovushlarning auditiv xususiyatlari. 
 L i n g v i s t i k fonetikaning asosiy masalalari: 
- Fonema haqida tushuncha. 
- Fonema variantlari. 
- Fonemalarning ma’no ajratuvchi (fonologik, fonematik, differensial) 
xususiyatlari. 
- Fonemalarning ma’no ajratmaydigan (fonetik) xususiyatlari. 
- Fonologik oppozitsiya haqida tushuncha. 
- Fonologik oppozitsiya turlari. 
- Fonemalarning pozitsiyalari. 
Tilning l u g’ a t qatlami tilda mavjud bo’lgan so’zlarningyig’indisidan iborat. U 
fonetik-fonologik va grammatik qatlamlardan o’zgarib turishi bilan farq q iladi. Lug’at 
qatlamining asosiy birligi so’zdir. So’z yordamida predmet va tushu nchalar ataladi, 
voqea-hodisalar ifodalanadi. Tilning lug’at qatlamini l e k s i k o l o g i y a tadqiq 

---

71 
qiladi. Leksikologiya so’z haqidagi fandir. Leksikologiya quyidagi masalalar bilan 
shug’ullanadi: 
- So’z, so’zning mohiyati va ta’rifi; 
- So’z va predmet; So’z va tushuncha;
- Lug’at tarkibining o’zgarishi; 
- So’zlarning bir- biriga munosabati; 
- Lug’at sostavining qatlamlari; 
- So’z tiplari; So’z va ma’no; 
- Ko’pma’nolilik:Metonimiya,metafora,snekdoxa 
- Omonim, sinonim, antonim so’zlar; 
- So’z etimologiyasi; 
- Atamashunoslik (terminologiya); 
- Frazeologiya; Tilning lug’at boyligi; 
- Leksikografiya; Lug’at haqida tushuncha; 
- Lugat turlari; Lug’at tuzish masalalari. 
Tilning g r a m m a t i k qatlami so’zlarning grammatik shakli, so’z birikmalari va 
gaplardan tashkil topgan. Eng kichik grammatik birlik morfemadir. Morfemalardan 
so’zlar, so’zlardan so’z birikmalari, so’z birikmalaridan gaplar tuziladi. Tilning gram-
matik tuzilishini morfologiya va sintaksis tadqiq qiladi. 
M o r f o l o g i y a (morphe- shakl, forma, logos - bilim, ilm) so’z qurilishi, s o’z 
o’zgarishi va so’z yasalishi qoidalari va qonuniyatlari, so’zlarni turkumlarga ajratish 
haqidagi fandir. Morfologiyaning asosiy tushunchalari- morfema, grammatik ma’no, 
grammatik forma, grammatik kategoriya, grammatik ma’noni ifodalash usu llari va 
boshqalardir. 
S i n t a k s i s (sintaxis - tuzish, qurish) nutqning grammatik qurilishini 
o’rganadi. Sintaksisda gap asosiy birlik hisoblanadi. Sintaksis gap, gapning ma’nosi, 
gap turlari, so’z birikmalari, so’z birikmalarining turlari, so’z birikmalarining ma’nosi, 
so’z birikmalarining tuzilishini tadqiq qiladi. 
G r a m m a t i k a ning asosiy masalalari quyidagilar: 
- Grammatika tushunchasi va uning mohiyati; 
- Grammatika va uning qismlari: 
a) morfologiya b) sintaksis
- Grammatik shakl va so’z; 
- So’z turkumlari: 1. Mustaqil so’z turkumlari: 
ot, sifat, son, fe’l, ravish, olmosh;
2. Yordamchi so’z turkumlari:
artikl, predlog, ko’makchi, bog’lovchi, yuklama, undov so’zlar, 
taqlid so’zlar. 
- Grammatik kategoriyalar: jins, son, kelishik, zamon, daraja, mayl... . 
- Gap sintaksisning tadqiqot ob’yektidir. 
- Gap bo’laklari: 1. Bosh bo’laklar: ega va kesim. 
2.Ikkinchi darajali bo’laklar:to’ldiruvchi, aniqlovchi, hol. 

---

72 
- Gap turlari: darak, so’roq, undov gap. 
- Tuzilishiga ko’ra: sodda gap, qo’shma gap. 
- So’z tartibi.