Тоҳир Маликов

Aylanma kapitalning funksiyalari
 
Aylanma kapital o‘z funksiyalarini ham pulli va 
ham natural-buyum shakllarida amalga oshiradi 
takror ish
lab chiqa
rish
rag
‘batl
antiris
h
taqs
iml
ash
ishlab c
hiqari
sh va 
muoma
la s
ohasinin
g 
yagonali
gini ta’
mi
nlash
ishlab c
hiqari
sh ja
rayonini
ng uzl
uksi
zligini 
ta’minla
sh
va bosh
qalar

---

115 
Aylanma kapitalning tarkibiy tuzilmasi
 
aylanma kapitalning natural-buyum 
shakllari yoki aylanma ishlab chiqarish 
fondlari 
muomala 
fondlari
debitorli
k qarzl
arinin
g barcha
ko
‘ri
nishla
ri, sotib
oluvchil
ar va 
buyurtm
achil
arning 
qarzlari
, o
li
nuvc
hi veks
ell
ar, sho
‘ba va
bo
‘ysu
nuvchi jami
ya
tl
arning 
qarzlari
, ustav k
ap
it
aliga ba
dallar
bo
‘yicha 
ta’sischil
arning 
qarzlari, 
be
rilgan a
vanslar
, b
oshqa d
ebitorl
arni
ng 
mablag
‘l
ari
pu
l mablag’l
ari 
– 
kassad
agi pullar
, hisob
-kit
ob va v
aluta
hisobvar
aq
laridag
i pullar
, ban
kdagi
maxsus 
hisobvar
aq
lari (a
kkr
ed
iti
vlar 
va ch
ek daftarc
halari, d
epozit hi
sob
varaqlari
, 
bos
hqa to
‘lov 
huj
jatlari)
tayyor 
mahsul
ot v
a qayt
a sotishg
a mo
‘lj
allanga
n tovarlar, 
orti
b 
jo
‘natil
gan tovarl
ar
qisqa m
uddatli (
bir yil
dan ort
iq bo’lma
gan m
uddatda) 
moliyavi
y 
quyilmal
ar 
– 
boshqa X
YuSl
ar qimm
atli qo
g
‘oz
lariga i
nvestitsi
yalar, 
davlat va
mahalliy
zayo
mlarning 
foizli o
bli
gatsiyalari,
bosh
qa XYu
S 
larg
a beri
lgan z
ayomlar,
ak
sionerlar
dan o
‘z a
ksiyal
arini s
otib ol
ish

---

116 
Aylanma kapitalning natural-buyum shakllari
yoki aylanma ishlab chiqarish fondlari 
boshqa 
xarajatlar 
xomashyo
va asosiy
materiallar 
sotib olingan
yarim tayyor 
mahsulotlar
yoqilg‘i
qadoqlash va
qadoqlash
materiallari
joriy ta’mirlash uchun 
ehtiyot 
qismlar
inventarlar va xo ‘jalik
buyumlari
tugallanmagan
ishlab chiqarish 
xarajatlari
o‘z ishlab chiqarishining 
yarimtayyor mahsulotlari
kelgusi 
davr
xarajatlari

---

117 
Aylanma mablag‘lar (kapital) ni shakllantirish va 
moliyalashtirish manbalari 
o‘z va ularga tenglashtirilgan 
mablaғlar
qarz va jalb qilingan 
mablag‘lar
o‘z 
mablaғlari
tenglashti- 
rilgan 
mablag‘lar
qarz 
mablag‘lari
jalb qilingan 
mablag‘lar
ustav k
apitali; fo
yda; e
missi
on daro
mad
(ta’sisc
hil
ik foyd
asi)
qa
t’i
y pa
ssivlar, y
a’ni XYu
S ayla
nmasida d
oimiy
ravishda 
mavjud b
o
‘ladi
gan jalb qili
ngan m
ab
lag
‘lar:
is
h haqi v
a 
ijti
moiy sug
‘urta 
bo
‘yicha qarzl
ar, 
qadoqlarni
qayt
arish
bo’yicha 
garovlar, 
ke
lgusi 
davr 
xa
rajatlari
ni q
op
lash b
o‘
yicha 
zaxiralar
banklarni
ng qisq
a mud
da
tli 
kreditl
ari z
ayomla
r 
uzoq mu
ddatli 
kre
ditlarni
ng bo’sh
ma
blag
‘l
ari
mol 
y
etkazib 
beruvchi 
va p
ud
ratchil
arning 
kredit
orli
k qarzl
ari 
to
‘lan
uvchi 
veksel
lar “s
ho
‘ba” XY
uSlar v
a bo
‘ysunuvchi 
jamiyatl
ar ham
da budj
et o
ldidagi qa
rzlar; 
olingan ava
nslar va
boshq
a kre
ditorlar

---

118 
Aylanma kapitalning foydalanish samaradorligini tavsiflovchi
umumlashtiruvchi ko‘rsatkichlar
 
aylanma mab-
lag
‘
larning ay-
lanuvchanligi 
realizatsiyadan olingan tushumning 
aylanma mablag‘larning yillik o‘rtacha 
qoldig‘iga nisbati
aylanma mab-
lag‘lar bir marta 
aylanishining 
uzunligi 
tahlil davridagi kunlar sonining 
aylanma mablag‘larning 
aylanuvchanligiga nisbati 
zaxiralarning 
aylanuvchanligi 
sotilgan mahsulot tannarxining zaxira-
lar o‘rtacha qiymatiga nisbati 
debitorlik 
qarzlarini 
to‘lashning
kunlardagi 
o‘rtacha 
davomiyligi 
debitorlik qarzi o‘rtacha summasining 
realizatsiyadan olingan kunlik o‘rtacha 
tushumga nisbati 
Bu ko‘rsatkichning past darajasi XYuS debitorlardan pulni undirish 
bo‘yicha ishining samaradorligidan darak beradi. Biroq, ayrim hol-
larda, bu narsa XYuS kredit siyosatining haddan ziyod qattiqligini 
ham ko‘rsatib, realizatsiya qilingan mahsulotlarning uncha katta 
bo’lmagan qismi kreditga sotilganligini ham anglatadi

---

119 
Sof aylanma kapital
 
XYuS moliyaviy-xo‘jalik faoliyati samaradorligini ta’min-
lashda va moliyaviy tahlilda sof aylanma kapitalni monitoring 
qilish muhim o‘rin tutadi
Umumiy ko‘rinishda sof aylanma kapital aylanma aktivlar va 
qisqa muddatli majburiyatlar o‘rtasidagi farqdan iborat
Sof aylanma kapitalni boshqarishning natijaliligini sof aylan-
ma kapitalning aylanish koeffitsiyenti xarakterlab beradi
Sof aylanma kapitalning aylanish koeffitsiyenti realizatsiyadan olin-
gan sof tushum va sof aylanma kapitalning o‘rtacha qiymati o‘rta-
sidagi nisbatdan iborat

---

120 
Aylanma mablag‘larni boshqarishda
ularni likvidlik darajasi bo‘yicha strukturizatsiya qilish muhim 
ahamiyatga ega
 
Bu maqsadlar uchun likvidlikning quyidagi ikki ko‘rsatkichidan faol 
foydalaniladi
joriy likvidlik koeffitsiyenti
absolut likvidlik 
koeffitsiyenti
Bu koeffitsiyentning 
istaluvchi darajasi

0,2 dan 
iborat bo‘lib, biroq 
amaliyotda bu narsa o‘z 
faoliyatining turli davrlarida 
XYuS ning moliyaviy 
siyosati va ishining
samaradorligiga
bog‘liq 
ma’lum bir sana uchun 
aniqlanib, u aylanma 
aktivlar (balansning P 
bo‘limi) ning muddatli 
passivlar (kelgusi davr
daromadlarisiz)ga nisbati 
orqali ifodalanadi
eng likvid
aktivlarning (pullar 
va qisqa muddatli moliyaviy 
qo‘yilmalar) qisqa muddatli 
majburiyatlarga
nisbati orqali
aniqlanadi
Uning darajasi
ikkidan kichik bo‘lmasligi 
lozim. Shunday bo‘lishiga 
qaramasdan, g‘arb 
iqtisodiyotida uning 
darajasiga birdan
kichik bo‘lmagan 
hollargacha yo‘l 
qo‘yiladi

---

121 
 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida
aylanma kapitaldan foydalanishning samaradorligiga ta’sir 
qiluvchi omillar
 
to‘lov qobiliyatini ta’minlash (mustahkamlash) va mablag‘larning 
aylanuvchanligini tezlashtirish maqsadida debitorlik qarzlari va pul 
oqimlarini boshqarishni yaxshilash
to‘lov intizomining ahvoli
aylanma mablag‘larning turli funksional elementlariga joylash-
tirilgan qo‘yilmalarning hajmi
ishlab chiqarish sohasida aylanma kapitaldan samarali foyda-
lanishga ishlab chiqarishning chiqitlarsiz yuqori texnologiya-
larga asoslanganligi
materiallar qiymatining pasayishi
ishlab chiqarish va muomala xarajatlarini minimallashtirish
ishlab chiqarish zaxiralari va ularning harakatini oqilona tash-
kil qilish hamda natijali boshqaruv
mol yetkazib beruvchilar va iste’molchilar bilan ishlarni yax-
shilash, samarali xo’jalik aloqalaridan foydalanish, zamonaviy 
marketingni amalga oshirish, tayyor mahsulot zaxiralarini ka-
maytirish va uning realizatsiya qilinishini tezlashtirish

---

122 
 
4.3. Aylanma mablag‘larni me’yorlashtirish 
ombordagi tayyor mahsulot 
zaxiralaridan tashqari 
muomala fondlarining barcha 
elementlarini
qamrab oladi
Aylanma kapitalni 
rejalashtirish va undan 
foydalanishni tashkil qilish 
uchun unga nisbatan bo‘lgan 
ehtiyojni aniqlash metodlari va 
rejalashtirish tizimini ishlab 
chiqmoq lozim
Moddiy resurslar va ular
zaxiralarining harakatini 
boshqarish tizimini avto-
matlashtirish xususida o‘yla-
moq, aylanma kapital va uni 
shakllantirish manbalari bilan 
to‘g‘ri manyovr qilish, 
materiallarning sarflanishi va 
ularning saqlanishi ustidan 
nazoratni ta’minlash kerak
Yuqoridagilarni amalga oshirish maqsadlariga xizmat qilish uchun 
aylanma mablag‘lar quyidagi ikki guruhga bo’linadi
me’yorlashtiriladigan 
aylanma mablag‘lar
 
Me’yorlashtirilmaydigan 
aylanma mablag‘lar
aylanma ishlab chiqarish 
fondlari va realizatsiya 
qilinmagan tayyor
mahsulot zaxiralari
kiradi

---

123 
Dastlab, aylanma mablag‘larning har bir 
elementi bo‘yicha ishlab chiqarish 
zaxiralarining me’yori ishlab chiqiladi 
Aylanma kapitalning o‘lchamini optimallashtirish uchun moddiy 
aylanma mablag‘larning rejalashtirilishi amalga oshiriladi
Moddiy aylanma mablag‘larni rejalashtirishning asosini normativ 
metodi tashkil etadi
Unga ko‘ra
aylanma 
mablag‘larning 
normativi 
belgilanadi
transport, 
sug‘urta, 
tayyorgarlik, 
texnologik, 
joriy zaxiralarni
ham qo‘shgan 
holda zaxiralar 
me’yorlashtiriladi
moddiy resurs-
larning barcha 
ko‘rinishlari, 
tugallanmagan 
ishlab chiqarish, 
ombordagi tayyor 
mahsulotga nis-
batan xarajatlar 
me’yori 
o‘rnatiladi
Aylanma mablag‘larni me’yorlashtirish 
jarayoni bir necha bosqichlardan iborat

---

124